Βιοθεωρητικός πλουραλισμός

Από τη Λίνα Παπαδοπούλου

Επίκουρη καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στο Τμήμα Νομικής του ΑΠΘ

Γέννηση και θάνατος. Στιγμές οριακές. Κάποτε στα χέρια μόνο του θεού, της τύχης, της φυσικής επιλογής. Πλέον, ολοένα και συχνότερα, στα χέρια της επιστήμης, του ανθρώπου, της συνειδητής απόφασης. 

Η τεχνολογία υποβοηθούμενης αναπαραγωγής επιτρέπει την τεκνοποιία σε γυναίκες των οποίων την αναπαραγωγική ικανότητα στέρησε η φύση. ‘Η μια απαιτητική καριέρας που οδήγησε στην αναβολή της απόκτησης τέκνων. ‘Η τη στέρησαν ίσως οι, ανεξερεύνητες ακόμη ενδελεχώς, παρενέργειες της καλπάζουσας τεχνολογίας. Ο τρώσας και ιάσεται. Η επιστήμη και η ανθρώπινη απόφαση, υπό την έννοια της νομοθεσίας, επιτρέπουν την ανάκτηση της χαμένης αναπαραγωγικής δυνατότητας.

Στο άλλο άκρο της ζωής, η επιθυμία τερματισμού ενός μη αξιοβίωτου βίου καταγράφεται ολοένα και συχνότερα στα κοινωνιολογικά και νομικά κατάστιχα. Λέξη-κλειδί: ευθανασία. Ο θάνατος, το μεγαλύτερο κακό, με πρόθεμα ευ-. Οταν η ζωή είναι το απευκταίο και ένας αξιοπρεπής θάνατος το επιθυμητό. Ευθανασία παθητική, με απλή απόσυρση της τεχνολογικής υποστήριξης, όταν αυτή σε πείσμα της φύσης διατηρεί τη ζωή, ή ευθανασία ενεργητική, όταν χέρι ανθρώπου επιβάλλει την τελευταία πνοή.

Ατελείωτες οι φιλοσοφικές συζητήσεις αν ο άνθρωπος δικαιούται να παίζει τον θεό υλοποιώντας ατομικές επιθυμίες. Υβρις για μερικούς, υποστασιοποίηση ελεύθερης βούλησης του ατόμου για άλλους. Αντίστοιχες οι συζητήσεις για το πόσο φιλελεύθερος πρέπει να είναι στα θέματα αυτά ο νόμος. Ο τελευταίος, εξάλλου, δεν αναπαριστά μόνον, αλλά και διαπλάθει συνειδήσεις. Αν η νομοθεσία είναι υπερβολικά φιλελεύθερη, τόσο σε σχέση με την ευθανασία (χαλαρές προϋποθέσεις επιτρεπτού) όσο και με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (π.χ. ανεξέλεγκτη χρήση φέρουσας μητέρας, εμπορίου γαμετών κλπ.), η έκφραση σχετικής επιθυμίας από τους ενδιαφερόμενους μπορεί να καταστεί εμμέσως υποχρεωτική ως κοινωνικά αναμενόμενη και ψυχολογικά επιβαλλόμενη και όχι έκφραση ελεύθερης βούλησης.

Πέραν του νόμου, ωστόσο, το άτομο είναι -κατά το δυνατόν- ελεύθερο να αποφασίσει αν και μόνο αν κάθε πιθανή απόφασή του στο δίλημμα που τίθεται είναι κοινωνικά αποδεκτή. Ειδικότερα, η χρήση μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από μια γυναίκα συνιστά άσκηση ελευθερίας, αν και μόνο αν η απόφαση μη τεκνοποίησης εμφανίζεται εξίσου κοινωνικά αποδεκτή, αν δεν κυριαρχεί ένα μοντέλο υποχρεωτικής αναπαραγωγής. Ενας ασθενής εκφράζει ελεύθερα τη βούλησή του να ζητήσει τεχνητή διακοπή της ζωής του, αν και μόνο αν είναι εξίσου κοινωνικά αποδεκτό να επιθυμεί να συνεχίσει τον βίο του παρά την κατάσταση της (μη) υγείας του, αν είναι κοινωνικά αναμενόμενο να επιθυμεί να ζει ως ανάπηρος ή ασθενής.

Μια κοινωνία που θέτει κανονιστικά πρότυπα μητρότητας ή πατρότητας, υγείας και σωματικής ακεραιότητας με απαιτήσεις καθολικής ισχύος, είναι προφανές ότι δεν πληροί τις προϋποθέσεις έκφρασης ελεύθερης βούλησης. Χωρίς αυτές, οι επιστημονικές και δικαιικές δυνατότητες δεν διευρύνουν το πεδίο της ελεύθερης βούλησης, το περιστέλλουν, γίνονται εργαλεία ανθρώπινης χειραγώγησης και όχι χειραφέτησης. Συνεπώς, η ανθρώπινη ελευθερία δεν υπηρετείται επαρκώς από την επιστημονική δυνατότητα και τον νομικό φιλελευθερισμό, προϋποθέτει προπάντων τον κοινωνικό και βιοθεωρητικό πλουραλισμό.