Χρειαζόμαστε μια βίαιη προσαρμογή

Γράφει ο Νίκος Γ. Χαριτάκης

Καθηγητής των Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Σε ένα πρόσφατο βιβλίο του για τη σημασία της «διαφορετικότητας» στις επιχειρήσεις, στα σχολεία και στις κοινωνίες, ο καθηγητής Scott Ρage αναλύει το πλήθος των πλεονεκτημάτων που δημιουργεί η διαφορετικότητα στα οργανωμένα σύνολα. Αναλύει πώς η ιδέα για τον εαυτό μας προσδιορίζεται σε σχέση με τους τρίτους, με αποτέλεσμα η ενσυνείδητη διαφορετικότητα να συμβάλει κυρίως στην κοινωνική ανάπτυξη. Ομάδες, επιχειρηματολογεί, που αναδεικνύουν διαφορετικότητα και προοπτική στα μέλη τους, συστηματικά ξεπερνούν σε αποτέλεσμα ακόμη και ομοιογενείς ομάδες ειδικών.

Το συγκεκριμένο βιβλίο ήλθε στη σκέψη μου όταν προβληματίστηκα γύρω από το σημερινό ερώτημα. Για πόσο ακόμη χρόνο θα ζούμε στο τούνελ της ύφεσης, της υποβάθμισης και της αβεβαιότητας; 

Η συνάφεια ήταν απλή. Η κοινωνία μας ανεπαίσθητα ομογενοποιήθηκε, αποφεύγοντας τη διαφορετικότητα. Αντί συνειδητά να προωθεί διαφορετικές τάσεις, απροσδόκητες επιτυχίες ατόμων, δημιουργικές αλλά συνάμα και πρωτόγνωρες επιλογές, αντί γενικά να επιβραβεύει όσους τόλμησαν και απέτυχαν, τα τελευταία τριάντα χρόνια επεδίωξε με πάθος τον κομφορμισμό.

Τιμώρησε όσους τόλμησαν και απέτυχαν. Επιβράβευσε σύγκλιση ατομικών επιλογών με τη μορφή της ήσσονος προσπάθειας. Δικαίωσε κομματική ένταξη, δημόσια επαγγελματική εξασφάλιση, αντιγραφή και τυποποίηση προτύπων, οπτικοακουστική και όχι κριτική ενημέρωση, και πολλά άλλα που όλοι γνωρίζουμε αν και δεν αποδεχόμαστε. 

Ανέδειξε την πολιτική τυποποίηση ως αυτοσκοπό, με αποτέλεσμα τη στιγμή της κρίσης, αντί η διαφορετικότητα να λειτουργήσει ως πολιορκητικός κριός στην έξοδο από το αδιέξοδο, η κοινωνία να παγώσει. 

Η χώρα ζει για πρώτη φορά στην ελεύθερη ιστορία της οκτώ τρίμηνα αρνητικής ανάπτυξης. Αρχισε από το τέταρτο τρίμηνο του 2008 ως το δεύτερο του 2010 και ακόμη συνεχίζεται. Με τις καλύτερες προϋποθέσεις, η συρρίκνωση θα σταματήσει το τρίτο τρίμηνο του 2011. Ο σχηματισμός παγίου κεφαλαίου, διαφορετικά οι επενδύσεις, μειώνονται συστηματικά εννέα τρίμηνα. Μείωση των επενδύσεων κατά 26% σε ένα τρίμηνο- μετρήθηκε το τελευταίο τρίμηνο του 2009 - δεν έχουν καταγράψει ποτέ οι εθνικοί λογαριασμοί. Πληθωρισμός και ανεργία αυξάνονται ενώ η οικονομία δεν αντιδρά σε μέτρα ανάδρασης. Ο εφιάλτης της στασιμότητας και του αποπληθωρισμού το 2011 είναι πιθανότατο ενδεχόμενο. Οι πιέσεις που ασκούνται από κάθε πλευρά είναι ανυπέρβλητες. 

Πλέον οι αριθμοί και τα γεγονότα δεν περιγράφονται, απλώς καταγράφονται. Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο: Για πόσο ακόμη; 

Οσο χρειάζεται ώστε η «αντισυμβατική διαφορετικότητα» να γίνει αυτονόητη λογική. Μια έννοια κάθετα αντίθετη με την «επανάσταση του αυτονόητου». Το εμπόδιο σήμερα είναι ότι θεωρούμε ως αυτονόητο το συμβατικό, και παγώνουμε όταν μας ζητείται να αποδεχτούμε την αντισυμβατική διαφορετικότητα. Πόσο αυτονόητη είναι η απελευθέρωση των κλειστών επαγγελμάτων, της ενέργειας, των δικτύων, της απώλειας κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, της αποτελεσματικής προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων κ.λπ.; Μήπως δεν έχουμε καταλάβει ότι είναι αντισυμβατική και μη αυτονόητη;

Ναι αλλά πότε, ρωτάει ο κυριολεκτικά ανήμπορος να αντεπεξέλθει τη καθημερινότητα πολίτης;  

Στα «συμπεριφορικά οικονομικά» λέμε ότι τα άτομα ιδιαίτερα στις κρίσεις σταθμίζουν κόστος- όφελος αξιολογώντας δύο μεγέθη. Το μέτρο της «αποφυγής της ζημιάς» σε σύγκριση με το μέτρο της «μετάνοιας απώλειας οφέλους». Συγκρίνουμε τα «πέντε και πιθανά στο χέρι» με τα «δέκα και πιθανά καρτέρει» και αποφασίζουμε. Οταν η αντισυμβατική λογική ενσυνείδητα ή έστω κι ασυνείδητα επικρατήσει, τότε και τα πέντε και στο χέρι που εξασφαλίζει ο διορισμός στο Δημόσιο θα παύσουν να αποτελούν επιδίωξη.

Πόσο γρήγορα όμως μπορεί η αντισυμβατική λογική να γίνει αυτονόητη; 

Ισως και ποτέ. Για παράδειγμα στην Ιαπωνία έχουν περάσει δέκα χρόνια και αυτό δεν έχει επιτευχθεί. Η οικονομία της χώρας είναι πανίσχυρη. Ο πολιτισμός και η ιστορία της, τεράστιος. Η συμβατικότητα όμως και οι πεποιθήσεις στις παραδόσεις και σε ξεπερασμένες αρχές επίσης πανίσχυρες, με αποτέλεσμα την κοινωνική ακαμψία.

Ισως και αύριο. Αν οι πιέσεις για αναθεώρηση των παραδοσιακών μας δομών, δοξασιών και πεποιθήσεων ανατραπούν από την απειλή μιας καθολικής κατάρρευσης. Τότε πιθανόν μια βίαιη προσαρμογή να μας επιτρέψει να αντιληφθούμε πόσο πολύ μπορεί να μετανιώσουμε αν χάσουμε ό,τι προβλέπεται να κερδίσουμε ακολουθώντας μια ανορθόδοξη λογική. Ισως και αύριο, αν αντιληφθούμε πόσο μικρή είναι η ζημία που προσπαθούμε να αποφύγουμε συντηρώντας ένα ξεπερασμένο «αυτονόητο».

Οφείλουμε πάντως να υπογραμμίσουμε ότι οι ενδείξεις για την απαρχή της διαφορετικότητας, και το πόσο βραχύβια θα είναι η διάρκεια της επανάστασης του ασυνείδητα αυτονόητου, θα εξαρτηθούν από το κατά πόσο οι ηγεσίες θα μπορέσουν να αποδεσμευτούν από τις αρχέγονες ενοχές του κομματικά αυτονόητου.