Τρομοκρατία, πόλεμοι, περιβαλλοντική υποβάθμιση, εξισλαμισμός: στα προβλήματα που τροφοδοτούν τη νοσηρή μας περιέργεια για το πώς ό,τι μπορεί να πάει στραβά θα πάει στραβά, oρισμένοι πολιτικοί επιστήμονες αντιτείνουν οράματα αισιοδοξίας.
Αισιοδοξία της Πολυάννας ή του Πανγκλός στον «Αγαθούλη» του Βολτέρ;
Δεν ξέρω: συνήθως εξάγουμε συμπεράσματα για τον κόσμο μέσα από τη μικρή εικόνα των δικών μας εμπειριών. Αν και επιστήμονες σαν τον Στίβεν Πίνκερ και τον Γιουβάλ Χαράρι δικαιολογούν την αισιοδοξία τους με λιγότερο φωτογενή γεγονότα από τις βόμβες που εκρήγνυνται, προβάλλουν ορθολογικά επιχειρήματα βασισμένα σε στοιχεία. Για κάθε μάστιγα φαίνεται πως υπάρχει λύση: η ίδια η αισιοδοξία ευνοεί τη λύση, μολονότι, σε περιπτώσεις όπως οι νεόφυτες επιχειρήσεις, η αισιοδοξία μπορεί να οδηγήσει σε φαλιμέντο.
Το πρώτο στοιχείο είναι η μείωση της φτώχειας, της πείνας και των ασθενειών στον Τρίτο Κόσμο τον οποίον μάθαμε να τον ονομάζουμε «αναπτυσσόμενο» αν και η ανάπτυξή του είναι αργή και όχι πάντοτε προς τη σωστή κατεύθυνση (δημοκρατία, ανεξαρτησία, ορθολογική αξιοποίηση των φυσικών πόρων). Στο βιβλίο του «Η μεγάλη απόδραση: Υγεία, πλούτος και οι ρίζες της ανισότητας» ο νομπελίστας Άνγκους Ντίτον εξηγεί γιατί ο κόσμος σήμερα είναι καλύτερος από ό,τι ήταν: οι άνθρωποι είναι υγιέστεροι, πλουσιότεροι και ζουν περισσότερο. Πράγματι, η «μεγάλη απόδραση» από την ακραία φτώχεια άφησε πίσω της αβυσσαλέα χάσματα ανάμεσα σε άτομα και έθνη· αλλά το «άνοιγμα της ψαλίδας» δεν σημαίνει ότι οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Αν και η συγκέντρωση του πλούτου είναι αναμφισβήτητη, οι φτωχοί γίνονται λιγότερο φτωχοί· ολόκληρα κοινωνικά στρώματα γλιτώνουν οριστικά από τη φτώχεια.
Tο δεύτερο στοιχείο είναι η μείωση των ένοπλων συγκρούσεων. Θεωρητικοί όπως η Ούνα Χάθαγουεϊ και ο Σκοτ Σαπίρο υπενθυμίζουν μια σειρά διεθνείς συνθήκες σύμφωνα με τις οποίες η καταφυγή στον πόλεμο είναι έκνομη· ισχυρίζονται μάλιστα ότι αυτή η αντίληψη είναι πια κοινός τόπος. Ίσως έχουν απλώς αλλάξει τα χαρακτηριστικά του πολέμου: η τεχνολογία και η παγκοσμιοποίηση κατάργησαν τις στρατιές, τα εδαφικά κατακτητικά σχέδια, την πρόθεση αναδιάταξης των συνόρων -ό,τι όριζε τις ένοπλες συγκρούσεις μέχρι τον Β" παγκόσμιο πόλεμο. Και σίγουρα, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να συλλάβει ένα παρόν στο οποίο θα κηρυσσόταν ευρωπαϊκός πόλεμος με τις αιτίες και τις αφορμές του 1914.
Μερικοί εκφράζουν αισιοδοξία και για το περιβάλλον: οι «οικομοντερνιστές» (Ρόναλντ Μπέιλι, Ρουθυ Ντεφρίς, Κρις Τόμας) βλέπουν αποκατάσταση της περιβαλλοντικής καταστροφής.
Πώς να συμφωνήσει κανείς μαζί τους;
Το συμπέρασμά τους ότι η ανάπτυξη μπορεί να επιτευχθεί με μείωση του πληθυσμού, κορεσμό της κατανάλωσης στη Δύση και προηγμένη τεχνολογία φαίνεται εύλογο και ουτοπικό μαζί.
Οι «οικομοντερνιστές», αντίθετα από τους Πράσινους, δεν συνιστούν επιστροφή στη γη: πιστεύουν ότι η αστικοποίηση συμβαδίζει με την εντατικοποίηση των καλλιεργειών, με τη δημιουργία μεγάλων αγροτικών μονάδων. Ακούγεται σαν σχέδιο κολχόζ και σοβχόζ… Εξάλλου, το 1962, ο Αμάρτια Σεν εξηγούσε γιατί τα μικρά αγροκτήματα είναι πιο παραγωγικά και τα προϊόντα τους είναι καλύτερα. Η οικονομική ανάπτυξη στη Νότια Κορέα, την Ταϊβάν, την Ιαπωνία και (με μεγάλη καθυστέρηση λόγω του μαοϊκού Μεγάλου Άλματος προς τα Εμπρός) στην Κίνα οφειλόταν στη αναδιανομή της γης σε μικρούς καλλιεργητές και της παραγωγής σε μικρούς βιομηχάνους. Η μεγάλη κλίμακα έχει αποδειχθεί επιβαρυντική για το περιβάλλον: το ίδιο ισχύει και για τις ενεργοβόρες και ρυπαντικές μεγαλουπόλεις. Η «αστικοποίηση» που οι οικομοντερνιστές θεωρούν φιλική προς το περιβάλλον δεν συνεπάγεται μόνο υψηλότερο πολιτιστικό επίπεδο ζωής και ατομική ελευθερία, αλλά τρομερή άντληση πόρων από τον περιβάλλοντα χώρο. Η Νέα Υόρκη, το Τόκιο, το Λονδίνο είναι πάρα πολύ δαπανηρές για τον πλανήτη. Εν τέλει, το μανιφέστο των οικομοντερνιστών είναι μια πιο νόστιμη εκδοχή της περιβαλλοντικής πολιτικής των Αμερικανών Ρεπουμπλικανών.
Ο Στίβεν Πίνκερ -που αναλύει «τον θρίαμβο του διαφωτισμού»- και ο Γιουβάλ Χαράρι, με το καινούργιο του βιβλίο «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα» συμμερίζονται, ο καθένας με τον τρόπο του, αυτή την πρόσφατη τάση της αισιοδοξίας.
Ο Πίνκερ και ο Χαράρι βασίζουν τη δική τους αισιοδοξία στην πίστη στα ιδεώδη του διαφωτισμού και της επιστήμης, στο ότι η «πρόοδος» δεν είναι μόνο υλική, αλλά, πρωτίστως, ηθική. Εδώ είναι δύσκολο να διατηρήσουμε τον σκεπτικισμό μας. Οι ανθρωποθυσίες, η δουλεία, η θανατική ποινή, το κυνήγι μαγισσών, το απαρτχάιντ, η εκμετάλλευση των παιδιών, οι διώξεις των ομοφυλοφίλων είτε εκλείπουν, είτε υποχωρούν. Οπως έλεγε ο Αμερικανός θεολόγος Θίοντορ Πάρκερ, το βέλος του σύμπαντος τείνει προς τη δικαιοσύνη: ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ επαναλάμβανε συχνά τη φράση που έγινε ο τίτλος σχετικού βιβλίου του Μάικλ Σέρμερ. Η επιστήμη είναι ο πρωταρχικός παράγοντας της βελτίωσης της ζωής, αν και οι οργανωμένες θρησκείες την καταπολεμούν και ανθίστανται· η καθεμιά με τα δικά της μέσα: το Ισλάμ με βίαια γεωπολιτικά σχέδια, ο Καθολικισμός με επικοινωνιακή ψευτο-ηδύτητα, η Ορθοδοξία με τη γελοιότητα της αντιεπιστημονικής συνωμοσιολογίας. Αλλά, η επιστήμη δεν επαρκεί για να λύσει προβλήματα παιδείας και πολιτισμού. Οι δεισιδαιμονίες διαθέτουν εκπληκτική ανθεκτικότητα.
Όπως έγραφε ο Όσκαρ Γουάιλντ, αν προσπαθούμε διαρκώς να είμαστε στην αιχμή της μόδας, κινδυνεύουμε να γίνουμε ξαφνικά αναχρονιστικοί.
Η λατρεία της νεωτερικότητας ανήκει στον 19ο αιώνα, το πολύ στις αρχές του 20ού.
Σήμερα, η πρόοδος έχει διαφορετικό και σαφέστερο περιεχόμενο:
Μακροπρόθεσμη βελτίωση των οικονομικών, πολιτικών και τεχνολογικών διευθετήσεων στις κοινωνίες (υπό την έννοια ότι η συνεχής «ανάπτυξη» μπορεί να μην είναι επιθυμητή), βελτίωση της δημόσιας υγείας, της παραγωγικότητας των πόρων, της ένταξης όλων στο οικονομικό σύστημα, στο σύστημα κοινωνικής προστασίας, στις υποδομές και στον νομικό πολιτισμό.
Όλα αυτά δεν επιτυγχάνονται με «περισσότερη» ανάπτυξη: η τρομοκρατία, οι προσφυγικές κρίσεις, η εξουσία των ΜΜΕ τα οποία σχολιάζει ο Χαράρι στο «21 μαθήματα» ελάχιστα σχετίζονται με την ανάπτυξη και την εντροπία που τη συνοδεύει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου