ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΗ - ΘΡΗΣΚΕΙΑ: Mήπως οι πόλεμοι χρέους της Ευρώπης είναι θρησκευτικοί?

Του Leonid Bershidsky / BloombergView

 

Ο Γάλλος υπουργός Οικονομίας Εμανουέλ Μακρόν λέει ότι ένας «θρησκευτικός πόλεμος» για το χρέος διεξάγεται στην Ευρώπη, στον οποίο το κυρίαρχο θρησκευτικό δόγμα κάθε χώρας καθορίζει την πλευρά που θα πάρει. 

Οι παρατηρήσεις του Μακρόν έγιναν χιουμοριστικά, αλλά στηρίζονται επίσης σε ιστορικά γεγονότα.

Μιλώντας σε συνέδριο γερμανών διπλωματών την Τρίτη, ο Μακρόν δήλωσε ότι ο πόλεμος που περιέγραφε σηματοδοτούσε μια «καλβινιστική» άποψη του χρέους, έναντι μίας «Καθολικής». Σύμφωνα με την πρώτη, πουριτανική προσέγγιση, οι χώρες οι οποίες «δεν τηρούν τις δεσμεύσεις τους» έπρεπε να πληρώσουν «μέχρι το τέλος της ζωής τους», είπε. Σύμφωνα με την Καθολική: «Αποτύχαμε, αλλά πάμε στην εκκλησία, να εξηγήσουμε την κατάσταση και μπορούμε να αρχίσουμε μια άλλη εβδομάδα την επόμενη μέρα».

Ο Μακρόν χρησιμοποίησε το χιούμορ για να γεφυρώσει τη γαλλο-γερμανική διαφορά στις συμπεριφορές απέναντι στη δημοσιονομική ευθύνη, η οποία σχεδόν εμπόδισε τους ηγέτες της ευρωζώνης να καταλήξουν σε μία συμφωνία για την Ελλάδα τον περασμένο μήνα. Είναι το είδος της προσέγγισης που ο καθηγητής Λούπιν δίδαξε τους μαθητές του στο βιβλίο «Ο Χάρι Πότερ και ο Αιχμάλωτος του Αζκαμπάν» της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ: όταν βρίσκεσαι αντιμέτωπος με ένα μπόγκαρτ - ένα πλάσμα που εμφανίζεται με τη μορφή του χειρότερου φόβου αυτού που το βλέπει- κάποιος πρέπει να φωνάξει «Ριντίκιουλους» και να φανταστεί ότι η τρομακτική μορφή μεταβάλλεται με κωμικό τρόπο. Δεν είμαι σίγουρος ότι το ξόρκι θα λειτουργήσει, όμως, γιατί οι θρησκευτικοί διαχωρισμοί στο θέμα του χρέους είναι πραγματικοί και είναι δύσκολο να σβηστούν.

Σε μια μελέτη του 2002, οι Rene Stulz και Rohan Williamson απέδειξαν ότι οι παραδοσιακά καθολικές χώρες - από την Αυστρία ως την Αργεντινή – προσφέρουν πιο αδύναμη οικονομικά προστασία στους πιστωτές από ό,τι οι προτεσταντικές, όπως οι σκανδιναβικές χώρες. Οι καθολικοί πολιτισμοί είναι επίσης χειρότεροι όσον αφορά τα δικαιώματα των πιστωτών. Αυτό ισχύει ανεξάρτητα από το νομικό σύστημα μιας χώρας – το κοινό ή το αστικό δίκαιο- ή το επίπεδο του πλούτου. Οι Stulz και Williamson θεωρούν ότι αυτό εντοπίζεται στην απαγόρευση της τοκογλυφίας στη μεσαιωνική (προ-προτεσταντική) εκκλησία, που είχε ως στόχο να προστατεύσει τους αδύναμους από τους ισχυρούς: Η μεσαιωνική εκκλησία είχε πρόθεση να περιορίσει τις οικονομικές συναλλαγές σε εκείνους στους οποίους το ένα από τα μέρη δεν θα επωφελούνταν από το άλλο, λόγω της μεγαλύτερης διαπραγματευτικής δύναμης.

Η Καλβινιστική Μεταρρύθμιση αντιμετώπισε την καταβολή τόκων ως κανονικό μέρος του εμπορίου, καθιστώντας έτσι δυνατή για τις σύγχρονες αγορές χρέους την ανάπτυξη. Στον απόηχο της καλβινιστικής αναμόρφωσης, τα δικαιώματα των πιστωτών διέφεραν σημαντικά σε όλες τις προτεσταντικές και καθολικές χώρες. Η διαφορά αυτή συνεχίζεται παρά τη δήλωση του Πάπα Πίου ΧΙΙ το 1950 ότι οι τραπεζίτες «κερδίζουν τίμια τα προς το ζην». Η Καθολική κοινωνική σκέψη δεν θεωρεί την ατομική ιδιοκτησία και το ιδιωτικό κέρδος ως απόλυτες αξίες –τις περιλαμβάνει στο γενικότερο καλό της κοινωνίας. 

Θα ήθελα να προσθέσω ότι η ορθόδοξη χριστιανική σκέψη είναι παρόμοια, το οποίο θα μπορούσε να εξηγήσει την ελληνική περίπτωση σε κάποιο βαθμό. 

Οι προτεστάντες, αντίθετα, είναι ατομικιστές και έχουν λίγη πίστη σε όποιον ισχυρίζεται ότι γνωρίζει ποιο είναι το κοινό καλό.

Είναι ενδιαφέρον ότι οι Καθολικοί, οι οποίοι δίνουν μεγαλύτερη ευθύνη στον δανειστή, είναι επίσης πιο πρόθυμοι να αναλάβουν το χρέος. Σε ένα έγγραφο του 2013, οι Mufaddal Baxamusa και Abu Jalal βρήκαν διαφορές στις δομές κεφαλαίων των επιχειρήσεων στις κατ' εξοχήν καθολικές και στις προτεσταντικές χώρες:

Στις Καθολικές, οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν κατά μέσο όρο 3,26 τοις εκατό περισσότερο χρέος. Η διαπίστωση αυτή ισχύει ως επί το πλείστον και για τις Καθολικές και κυρίως προτεσταντικές επαρχίες στις ΗΠΑ. Μία αύξηση 1 τοις εκατό στην Καθολική θρησκευτικότητα της επαρχίας (που μετράται ως το ποσοστό των ενεργών Καθολικών στο γενικό πληθυσμό), οδηγεί σε 0,39 τοις εκατό αύξηση της μόχλευσης που αναλαμβάνουν οι τοπικές επιχειρήσεις. Μια αύξηση 1 τοις εκατό στην προτεσταντική θρησκευτικότητα μειώνει τη μόχλευση σε 0,41 τοις εκατό. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και παραδόσεις, συμπεραίνουν οι Baxamusa και Jalal, είναι ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο πολλές εταιρείες διατηρούν μικρότερη από την αναμενόμενη κεφαλαιακή διάρθρωση.

Ο Πάπας Βενέδικτος XVI επέκρινε τον σύγχρονο πολιτισμό του μεγάλου χρέους, αλλά το έκανε με το σκεπτικό ότι: 

«Tο να ζούμε σε βάρος των μελλοντικών γενεών» είναι κακό για την κοινωνία. Άλλωστε, είναι από τη Γερμανία - μια χώρα που έχει πολλούς Καθολικούς και Προτεστάντες, αλλά μια ισχυρή Λουθηρανική παράδοση. Ο πατέρας της Καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ, για παράδειγμα, ήταν ένας Λουθηρανός θεολόγος.

Η σύνδεση μεταξύ των θρησκευτικών δογμάτων και της οικονομίας είναι δύσκολο να μελετηθεί, γιατί υπάρχει τόσος «στατιστικός θόρυβος» που μπορεί να επηρεάσει τα αποτελέσματα: η εθνικότητα, η ιστορία, η γεωγραφία, η οικονομική ανάπτυξη - που μπορεί να επηρεαστεί από τη θρησκεία - είναι όλες μεταβλητές που μπορεί να στρεβλώσουν όποιες διαπιστώσεις βρεθούν. Παρόλα αυτά, οι ερευνητές που ταξιδεύουν κατά μήκος διαφορετικών διαδρομών φαίνεται να καταλήγουν στον ίδιο διαχωρισμό Καθολικών-προτεσταντών.

Αμφιβάλλω ότι η τρέχουσα επιχειρηματολογία της Ευρώπης για το χρέος προέρχεται από αυτήν τη διχοτόμηση. Ένας λόγος που επισημαίνουν οι Stulz και Williamson είναι ότι η διαφάνεια μειώνει την πολιτιστική επιρροή σχετικά με τα δικαιώματα των πιστωτών, καθώς και οι συνήθειες χρέους των καθολικών χωρών με περισσότερο διεθνές εμπόριο τείνουν να συγκλίνουν με εκείνες των προτεσταντών εμπορικών εταίρων τους. Αυτό θα πρέπει να ισχύει ιδιαίτερα μέσα σε ένα μπλοκ, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η έρευνα δείχνει επίσης ότι οι πιο θρησκευόμενοι άνθρωποι - είτε καθολικοί, διαμαρτυρόμενοι, είτε μουσουλμάνοι, Εβραίοι ή κάτι άλλο – είναι λιγότερο διατεθειμένοι να αναλάβουν πάρα πολύ χρέος, ή να χρεοκοπήσουν. Ο Dan Hess του Seattle Pacific University, μελέτησε την επίδραση της θρησκευτικότητας στις προσωπικές οικονομικές αποφάσεις. Όπως διαπίστωσε, οι άνθρωποι που ζουν σε περιοχές όπου τα επίπεδα θρησκευτικότητας είναι υψηλά ήταν «πιο επιφυλακτικοί και ηθικοί απέναντι στους κινδύνους στα προσωπικά οικονομικά τους θέματα».

Ο κύριος λόγος που η Ελλάδα δανείστηκε πάρα πολύ πριν από το 2008, που οι γαλλικές και γερμανικές τράπεζες της δάνεισαν πάρα πολύ, και που η Goldman Sachs επέτρεψε την όλη καταστροφή, ήταν σίγουρα η απληστία.  

Ομοίως, η βασική κινητήρια δύναμη για τις αντίθετες γερμανικές και ελληνικές απόψεις για την ελάφρυνση του χρέους είναι σίγουρα η ιδιοτέλεια.  

Μακάρι όλοι να πίστευαν σε κάτι ανώτερο από τα κέρδη τους - ανεξάρτητα από τη «γεύση» των θρησκειών τους.