Γράφει ο Δημήτρης Τσαρδάκης
Διδάκτωρ φιλοσοφίας του πανεπιστημίου
της Φρανκφούρτης και ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Πατρών.
Ο φεμινισμός είναι ένα κοινωνικό και πολιτισμικό κίνημα, το οποίο συνδέθηκε με τη χειραφέτηση της γυναίκας και την απαλλαγή της από την κοινωνική καταπίεση και την εκμετάλλευση.
Ο φεμινιστικός ακτιβισμός εδώ και έναν αιώνα μάχεται για θέματα, όπως είναι το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του σώματος της γυναίκας (δηλαδή της σεξουαλικής απελευθέρωσης από τα ταμπού της κοινωνίας), η ενδο-οικογενειακή βία, οι άδειες και τα επιδόματα μητρότητας, η διεκδίκηση ίσων μισθών για την ίδια εργασία, η σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία, οι κοινωνικές διακρίσεις των δύο φύλων, τα στερεότυπα και η σεξουαλική βία, κυρίως από την πλευρά των ανδρών.
Προκειμένου, λοιπόν, να κατανοήσουμε τη σημασία του φεμινιστικού κινήματος, πρέπει να το συνδέσουμε με ορισμένα άλλα φιλοσοφικά και κοινωνικά κινήματα, τα οποία δημιούργησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο και τις συνθήκες, προκειμένου να αναπτυχθεί το φεμινιστικό κίνημα (ή τα φεμινιστικά κινήματα).
Οι απαρχές του φεμινιστικού κινήματος ανάγονται στο κίνημα του Διαφωτισμού (17ος και 18ος αιώνας}, οπότε για πρώτη φορά ανοίγεται ο δρόμος για τη χειραφέτηση του ανθρώπου, από τις δεισιδαιμονίες και τις προκαταλήψεις του Μεσαίωνα. Για πρώτη φορά η επιστήμη αμφισβητεί το θεολογικό δόγμα της δημιουργίας του κόσμου και την εξ΄ αποκαλύψεως αλήθεια. Με τον Διαφωτισμό ανοίγεται ο δρόμος για την επιστημονική θεμελίωση και την ορθολογική ανάλυση του κόσμου. Επί της ουσίας, τα φεμινιστικά κινήματα εξαπλώνονται, κυρίως, στον λεγόμενο "δυτικό κόσμο" κατά το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα και διεκδικούν, πλέον, δυναμικά την ισότιμη συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνική και πολιτική ζωή.
Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα η γυναίκα (δηλαδή ο μισός πληθυσμός του πλανήτη), δεν είχε το πολιτικό δικαίωμα της ψήφου και της συμμετοχής της στα πολιτικά αξιώματα. Για πρώτη φορά στην Αγγλία η γυναίκα (με τις λεγόμενες σουφραζέτες), αποκτά το δικαίωμα ψήφου στο τέλος του 19ου αιώνα, ενώ στην Ελλάδα η γυναίκα αποκτά το δικαίωμα ψήφου το 1952.
Η πρώτη γυναίκα που εκλέγεται στο ελληνικό κοινοβούλιο τον Ιανουάριο του 1953 είναι η Ελένη Σκούρα με το κόμμα του "Ελληνικού Συναγερμού". Εξήντα πέντε χρόνια μετά, το ελληνικό κοινοβούλιο έχει, για πρώτη φορά, μία σχετικά αναλογική αντιπροσώπευση του γυναικείου φύλου. Στις τελευταίες εκλογές εκλέχτηκαν στο ελληνικό κοινοβούλιο 63 γυναίκες, δηλαδή ποσοστό 23,3%. Αυτό αποτελεί μία κατάκτηση της γυναίκας στη συμμετοχή της στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου, στη δημόσια διοίκηση και στους χώρους της εργασίας.
Μετά από τις ολέθριες συνέπειες του πρώτου και δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και, κυρίως, μετά από την εξέγερση του Μάη του 1968, τα φεμινιστικά κινήματα τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη συνδέθηκαν με το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού και το κίνημα του μετα-μοντερνισμού.
Ο υπαρξισμός, ως φιλοσοφικό ρεύμα, επικράτησε κατά τον 20ο αιώνα, με κύριους εκφραστές τους Γάλλους φιλοσόφους Gabriel Marcel, εκπρόσωπο του θεϊστικού υπαρξισμού και τον Jean-Paul Sartre, εκπρόσωπο του αθεϊστικού υπαρξισμού.
Ο υπαρξισμός αμφισβήτησε μία δεδομένη "ουσία" στον άνθρωπο και ανέδειξε ως πρωταρχική "κινούσα αρχή" την ανθρώπινη "ύπαρξη". Ο άνθρωπος είναι, πλέον, η αιτία του εαυτού του και κανείς άλλος. Στο πλαίσιο της φιλοσοφικής ανάλυσης του αθεϊστικού υπαρξισμού, ο Θεός για πρώτη φορά κηρύσσεται έκπτωτος από τον θρόνο του. Σημαντικό ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή έπαιξε και η φιλοσοφία του ιστορικού υλισμού των Marx και Engels, για την απελευθέρωση του ανθρώπου από την αλλοτρίωση και την εκμετάλλευση της εργασίας. Και μολονότι τα δύο αυτά φιλοσοφικά ρεύματα, του υπαρξισμού και του ιστορικού υλισμού, ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες, ωστόσο συνέβαλαν ουσιαστικά στη δημιουργία των όρων για την απελευθέρωση του ανθρώπου, και φυσικά και της γυναίκας, από τη δουλεία και την εκμετάλλευση.
Το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς της φιλοσοφίας του υπαρξισμού είναι η άρνησή του στην ίδια την φιλοσοφία ως αντικειμενική και θεωρητική επιστήμη και η γενική θεώρηση, ότι η φιλοσοφία είναι αναπόδραστα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη "ύπαρξη". Στον υπαρξισμό, η "ύπαρξη" προηγείται της "ουσίας" του ανθρώπου. Δεν υπάρχει μία ιδιαίτερη "ουσία" του ανθρώπου, όπως μαύρος, άσπρος, κίτρινος, αρσενικός, θηλυκός και τα λοιπά, δεδομένου ότι τα χαρακτηριστικά αυτά ο άνθρωπος δεν τα επιλέγει. Η "ύπαρξη" αποτελεί την ιδιαιτερότητα κάθε μεμονωμένου ανθρώπου, δεν αποτελείται από στατικές έμφυτες ιδιότητες και χαρακτήρες και διαμορφώνεται, συνεχώς, μέσα από την προσωπική του δράση. Με την έννοια αυτή, ο άνθρωπος είναι ο μόνος υπεύθυνος, για τη διαμόρφωση της ζωής του και του συστήματος αξιών που αυτός επιλέγει.
Αυτή είναι και η απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος οφείλει ο ίδιος να δημιουργεί τους κανόνες και τις προϋποθέσεις της ζωής του και να αναλαμβάνει την προσωπική ευθύνη για τις πράξεις του. Με την έννοια αυτή, ο άνθρωπος "είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος" (Sartre) και δεν μπορεί να παραιτηθεί από την ελευθερία του, ως την μοναδική πηγή και αιτία του αυτο-καθορισμού του. Σύμφωνα με την φιλοσοφία του υπαρξισμού, ο άνθρωπος πετάχτηκε στον κόσμο τυχαία και, συνεπώς, είναι ο ίδιος υπεύθυνος να διαμορφώσει τις συνθήκες της ύπαρξής του. Ο Sartre, υπερβαίνοντας την "κατηγορική προσταγή" του Kant, διατυπώνει τον υπαρξιακό κανόνα "πράξε όπως θα ήθελες να πράττει όλη η ανθρωπότητα". Αργότερα, κατά τη δεύτερη περίοδο της φιλοσοφικής του σκέψης, ο Sartre, επηρεασμένος από τον μαρξισμό (μαζί με τη σύντροφό του την Simone de Beauvoir και "Το δεύτερο φύλο"), επιχειρεί να χρεώσει την ελευθερία στο προλεταριακό κίνημα και στον αγώνα για την "αταξική" κοινωνία.
Ένα άλλο κίνημα που συνδέθηκε με τον φεμινισμό, είναι το κίνημα του μετα-μοντερνισμού.
Το μετα-μοντέρνο είναι η ακραία έκφραση ή και η άρνηση του μοντέρνου. Ο μετα-μοντερνισμός αποτελεί αισθητική, λογοτεχνική και πολιτική φιλοσοφία. Κάνει την εμφάνισή του αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (κυρίως δε μετά την εξέγερση του Μάη του 1968) και βρίσκει εφαρμογές στην αρχιτεκτονική, στη λογοτεχνία, στη μουσική και σε διάφορες άλλες μορφές της τέχνης. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του μετα-μοντερνισμού, δεν υπάρχουν σταθερές αρχές και αξίες, πάνω στις οποίες να βασίζεται η τέχνη. Υπάρχει μία πολλαπλότητα μορφών, οι οποίες κάθε φορά μπορούν να εκφραστούν μέσα από το ίδιο το έργο τέχνης, σύμφωνα με τις προσωπικές αντιλήψεις και τις επιλογές του δημιουργού. Ο μετα-μοντερνισμός αναφέρεται, συχνά, σε μία πνευματική ή πολιτισμική δημιουργία, η οποία χαρακτηρίζεται από έλλειψη μιας συγκεκριμένης δομής και ιεραρχίας.
Τόσο ο υπαρξισμός, όσο και ο μετα-μοντερνισμός κατηγορήθηκαν για τον ακραίο σχετικισμό των ιδεών και των αξιών και την απόρριψη της αντικειμενικότητας στην επιστημονική μέθοδο. Η "αλήθεια" παρουσιάζεται, συχνά, ως ένα κοινωνικό κατασκεύασμα, όπως και η θρησκευτική πίστη, και, με την έννοια αυτή, ο άνθρωπος χάνει τις παραδοσιακές βεβαιότητες και αξίες προσανατολισμού στον κόσμο. Το ζήτημα της σχετικότητας των μορφών και των αξιών θέτει σε αμφισβήτηση ολόκληρο το οικοδόμημα της μέχρι σήμερα αντικειμενικής ύπαρξης του κόσμου και, με την έννοια αυτή, ενισχύεται η αμφιβολία και η αγωνία του ανθρώπου για την ίδια την υπαρξιακή του κατάσταση. Η "αλήθεια" είναι κρυμμένη στην πολλαπλότητα των μορφών και αποκαλύπτεται στον βαθμό που μετουσιώνεται σε προσωπική απόλαυση του καταναλωτή. Έτσι, το κίνημα του μετα-μοντερνισμού συνδέθηκε με τις νέες μορφές της οικονομίας του "ύστερου καπιταλισμού" και της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς. Ο καθένας τώρα μπορεί να καταναλώνει τις "μορφές" και τις "αλήθειες" που με τα δικά του κριτήρια επιλέγει.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αναφοράς, το φεμινιστικό κίνημα, παρά τις διασπαστικές του τάσεις (πολλαπλότητα των μορφών), έχει ξεδιπλώσει όλες τις ακτιβιστικές του ενέργειες και προσπάθειες και έχει καταγράψει σημαντικές νίκες, στο επίπεδο της κοινωνικής απελευθέρωσης της γυναίκας από την καταπίεση τόσο του συστήματος, όσο και από την πατριαρχική κηδεμονία των ανδρών.
Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη και σήμερα πολλές μουσουλμανικές χώρες, ιδιαίτερα στην Αφρική και στην Ασία, όπου η χειραφέτηση της γυναίκας εξακολουθεί να αποτελεί ένα ζητούμενο, ανεξάρτητα πώς η ίδια αισθάνεται. Η γυναίκα εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται ως σεξουαλικό αντικείμενο και ως φτηνό εργατικό δυναμικό.
Συνεπώς...
τα φεμινιστικά κινήματα έχουν πολλή δουλειά ακόμη να κάνουν, προς την κατεύθυνση της πλήρους απελευθέρωσης της γυναίκας από την κοινωνική καταπίεση και εκμετάλλευση και την ουσιαστική ισότητα μεταξύ των δύο φύλων, ως προς τα κοινωνικά δικαιώματα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου