ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΠΑΝΑΝΙΑ: Κάντε το όπως στην Αφρική!

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ
Γράφει ο ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ

Την αφορμή για το σημερινό άρθρο έδωσαν δύο άσχετα μεταξύ τους περιστατικά, τα οποία όμως είχαν ως κοινό πεδίο αναφοράς την κατάσταση που διαμορφώνεται τον τελευταίο καιρό στη χώρα.

Το πρώτο περιστατικό αφορούσε ένα ερώτημα που έθεσε διαδικτυακώς προ ημερών μια καλή φίλη, περίπου ως εξής: "Πρώτα οι κεφαλαιακοί έλεγχοι, μετά το κλείσιμο των συνόρων, τώρα ο ασφυκτικός κρατικός-κομματικός έλεγχος των μέσων ενημέρωσης… Τι πάμε να γίνουμε; Τι είμαστε;". 

Αυθορμήτως απάντησα: "Η υπερσαχάρια Αφρική!".

Το δεύτερο περιστατικό αφορούσε μια συζήτηση με έναν Bρετανό φίλο και συνάδελφο, ο οποίος ζει περίπου τριάντα χρόνια στην Ελλάδα, γνωρίζει καλά τη γλώσσα μας –αρχαία και νέα– και την κατάσταση στη χώρα και συχνά τη σχολιάζει στον αγγλόφωνο Τύπο από τη σκοπιά ενός μετριοπαθούς Eυρωπαίου αριστερού – τονίζω το "Eυρωπαίου". Σε ένα δικό μου σχόλιο που αφορούσε κρούσματα κατάφωρης "πολιτικοποίησης", ήγουν κομματικοποίησης, του ευρύτερου κρατικού μηχανισμού, καθώς και την προσπάθεια ποδηγέτησης της ενημέρωσης με πρακτικές και ανακλαστικά "καθεστώτος", οπότε εν τη ρύμη του λόγου μου χρησιμοποίησα τον όρο "failed state", ο καλός φίλος προέβη σε μια καίρια διόρθωση που πολύ με προβλημάτισε: 

"Ο όρος "failed state” νομίζω ότι χρησιμοποιείται καταχρηστικά. Προϋπόθεση για την "αποτυχία" ενός κράτους είναι η ύπαρξη κράτους. Θεσμισμένου, λειτουργούντος κράτους. 

Στην Ελλάδα καταφέρατε να έχετε ένα τεράστιο κράτος που ελέγχει σχεδόν τα πάντα χωρίς να υπάρχει κράτος. Χρειάζεστε λιγότερο και ταυτόχρονα περισσότερο κράτος. Θα ’λεγα ότι ο ορθός όρος για την ιδιότυπη κατάσταση που επικρατεί στη χώρα δεν είναι "failed state” αλλά "embryonic state”, υπό την έννοια ότι αυτό που υπάρχει και νοείται ως "κράτος" δεν είναι ένα πραγματικό δυτικού τύπου κράτος, αλλά μια καρικατούρα, ένα ομοίωμα κράτους.  

Η θέσμισή του δεν είναι πραγματική, αλλά εικονική. Έχει αποκλειστικά διακηρυκτικό, πανηγυρικό, τυπικό χαρακτήρα. Το ίδιο και η άσκηση των βασικών κρατικών λειτουργιών. Ωστόσο, αυτό το κατ’ ουσίαν μη θεσμισμένο "κράτος" ελέγχει –μέσω μιας δαιδαλώδους, αναποτελεσματικής και εν πολλοίς διεφθαρμένης υπαλληλίας– σχεδόν κάθε πτυχή της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής της χώρας. Η πλήρης αποτυχία της ουσιαστικής λειτουργίας των ανεξάρτητων αρχών αποτελεί κορυφαία απόδειξη του ισχυρισμού μου. Όπως άλλωστε και ο αφόρητος κομματισμός. Αλήθεια, όταν οι πολιτικοί σας δηλώνουν εντελώς αναίσχυντα ότι πρέπει να έχουν κοντά τους "πρόσωπα εμπιστοσύνης" για να ασκήσουν την πολιτική τους, εννοώντας ως τέτοια συγγενείς και φίλους, συχνά χωρίς κανένα ουσιαστικό ή και τυπικό προσόν, δεν τους περνά καν από το μυαλό ότι η αναζήτηση άξιων επιτελικών στελεχών θα ’πρεπε να γίνεται θεσμικά; 

Για ποιον λόγο υπάρχει –αν όχι γι’ αυτόν– η Σχολή Δημόσιας Διοίκησης; 

Φίλε μου, μην αντιμετωπίζεις ως οξύμωρο αυτό που λέω. Πρέπει πρώτα να μειώσετε το κράτος –αυτό το "κράτος"– , ώστε να μπορέσετε στη συνέχεια να αποκτήσετε περισσότερο, δηλαδή πραγματικό κράτος".

Τα δυο περιστατικά συνέβησαν με μικρή χρονική διαφορά μεταξύ τους και ενώ τόσο στο επίπεδο των σχολίων του διεθνούς Τύπου, όσο και στο επίπεδο των θέσεων των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων για τη χώρα, καυτηριάζονταν, παντοιοτρόπως και συχνά με προσβλητικούς χαρακτηρισμούς και ειρωνική διάθεση, η "πολιτικοποίηση" του κρατικού μηχανισμού από τη νυν κυβέρνηση, στα χνάρια των παλαιότερων, των προ της κρίσης ελληνικών κυβερνήσεων.

Τόσο η αυθόρμητη απάντησή μου στο ερώτημα της καλής φίλης όσο και η επισήμανση του ξένου φίλου περί "embryonic state" με γύρισαν αρκετά χρόνια πίσω, όταν στο πλαίσιο μιας επιστημονικής έρευνας για το καθεστώς των ανήλικων μαχητών υπό το διεθνές δίκαιο ήλθα για πρώτη φορά σε επαφή με τον θεσμό των "επιτροπών αλήθειας και συμφιλίωσης", οι οποίες συστήθηκαν και λειτούργησαν σε αρκετές περιπτώσεις "failed states" της υποσαχάριας Αφρικής ως εναλλακτικές μορφές απονομής δικαιοσύνης, αποκατάστασης και σύσφιξης των οικογενειακών, φυλετικών και εν γένει κοινωνικών δεσμών και κατάρτισης νέων "κοινωνικών συμβολαίων" σε περιοχές όπου η έννοια του "θεσμικού ελέγχου" είχε για μακρό χρονικό διάστημα αντικατασταθεί από την έννοια του "πραγματικού ελέγχου" (κατά κανόνα από μη κρατικούς δρώντες) και η έκταση και το βάθος της ανομίας ήταν τέτοια, ώστε καμία τυπική προσέγγιση του ποινικού φαινομένου να μη είναι εφικτή, δεδομένου ότι για όλους συνέτρεχαν αρκετοί λόγοι ώστε να βρεθούν στη φυλακή.

Τι ήταν λοιπόν αυτές οι επιτροπές; 

Θα πω πρώτα τι δεν ήταν.  

Δεν ήταν δικαστήρια. Δεν δίκαζαν, δεν απέδιδαν κατηγορίες ή άλλες μομφές, δεν επέβαλλαν ποινές. Συγκροτούνταν, ανάλογα με την περίπτωση, από προσωπικότητες που διέθεταν την έξωθεν καλή μαρτυρία, συχνά από αλλοδαπούς, η δε σύνθεσή τους ήταν τέτοια ώστε η εκάστοτε επιτροπή, διά της διαδικασίας που εφάρμοζε, αλλά και διά των ενδιάμεσων σχολίων που διατύπωνε και των πορισμάτων που εξέδιδε να αντιμετωπίζει σφαιρικά – καλύπτοντας όλο το φάσμα των λεγόμενων "επιστημών του ανθρώπου", αλλά και της ατομικής και συλλογικής ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης – το φαινόμενο της κατεστραμμένης κοινωνίας και να λειτουργεί ως ένα είδος δημόσιου εξομολογητηρίου και μαζικής ψυχοθεραπείας. 

Όσοι εμφανίζονταν μπροστά στην επιτροπή, η οποία συνεδρίαζε δημόσια με τη συμμετοχή όλων των μελών της εκάστοτε κοινότητας, "ομολογούσαν" οικειοθελώς τι βάραινε τη συνείδησή τους, τι είχαν πράξει ή τι είχαν υποστεί. Θύτες και θύματα κοιτούσαν ο ένας τον άλλον στα μάτια. Οικογένειες ενανενώνονταν μέσω της δημόσιας αποκάλυψης όσων τις είχαν χωρίσει. Αποκαλύπτονταν και γίνονταν κοινό κτήμα τα συμφέροντα – τα τοπικά και τα ευρύτερα, τα μικροοικονομικά και τα μακροοικονομικά – που είχαν πυροδοτήσει τη διαδικασία της κοινωνικής αποθηρίωσης, των αυτοματισμών, του συλλογικού στιγματισμού. Τέλος, "προέκυπταν", μέσα από τη διαδικασία, οι προϋποθέσεις και οι όροι, οι αναγκαιότητες και τα μέσα για την επαναπροσέγγιση των ανθρώπων, την "ανοικοδόμηση" των κοινωνιών και των οικονομιών και τη συνομολόγηση ενός νέου, πρώτα ψυχικού και μετά θεσμικού, "συμβολαίου".

Ένας σπουδαίος Aμερικανός ψυχίατρος, o Leo Alexander, ειδικός απεσταλμένος του Προέδρου Truman στην Ευρώπη με τυπικό βαθμό συνταγματάρχη των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων, ο οποίος έλαβε δεκάδες συνεντεύξεις συλληφθέντων αξιωματούχων όλων των βαθμίδων του Reich που κατηγορούνταν για εγκλήματα μεγάλης κλίμακας σε βάρος αμάχων, έκανε γνωστό σε σειρά δημοσιευμένων άρθρων του σε επιστημονικά περιοδικά τον όρο Blutkitt (ο γράφων πρότεινε τη μόνη μέχρι στιγμής απόδοσή του στα ελληνικά ως "αιμοκονίαμα"), ο οποίος περιέγραφε τη διαδικασία δημιουργίας συνθηκών συλλογικής συνενοχής και, εν συνεχεία, κατάργησης των κανόνων της "κοινής ηθικής". 

Επρόκειτο για μια μελετημένη, οργανωμένη σε στάδια και κεντρικά ελεγχόμενη διαδικασία ηθικής διολίσθησης και διαφθοράς σε όλα τα επίπεδα, η οποία αποσκοπούσε στην κάμψη και άρση όλων των ηθικών προταγμάτων που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως εμπόδια στη λειτουργία του ολοκληρωτικού κράτους. Η ανομία, για να λειτουργήσει πραγματικά, έπρεπε να γίνει αποδεκτή, δηλαδή να εξατομικευθεί ως "καθήκον" και ως "όφελος". 

Η όλη "διαδικασία" βασιζόταν στην αντικατάσταση των "φυσικών" δεσμών μεταξύ των μελών της κοινωνίας από "τεχνητούς", "ιεραρχικούς" και "σχετικά αυτονομημένους" δεσμούς. Ουσιαστικά, στην αντικατάσταση της πραγματικής από μια φαινομενική κοινωνία. Η ανομία και η διαφθορά υπήρξαν τα ισχυρότερα όπλα του ολοκληρωτικού κράτους, διότι έπλητταν την "αστική" κοινωνία στον πυρήνα της: το άτομο ως "ηθική" προσωπικότητα. Αν η διαδικασία αυτή κατέστη εφικτή σε μια αναπτυγμένη κοινωνία, φαντάζεται κανείς πόσο ευκολότερη – τόσο σε "ιδεολογικό" όσο και σε οργανωτικό και πρακτικό επίπεδο – είναι η μεταφορά της σε μια κοινωνία με σημαντική υστέρηση όσον αφορά την αυτοανάγνωση, την αυτοαντίληψη και τον αυτοσεβασμό της.

Σας φαίνεται άτοπη η σύγκριση;  

Κι εμένα θα μου φαινόταν, αν άκουγα κάποιον να την προτείνει πριν από την εποχή των μνημονίων, οπότε η όποια κριτική διατυπωνόταν στον τρόπο που λειτουργούσε το κράτος στην Ελλάδα διακρινόταν αφενός για τον προσωπικό καταγγελτικό της τόνο και, αφετέρου, για το πλειοδοτικό της περιεχόμενο.  

Η στηλίτευση προσώπων για συμμετοχή σε σκάνδαλα ήταν μια πολύ βολική μέθοδος αποπροσανατολισμού από το πραγματικό πρόβλημα μιας κοινωνίας που, λίγο ως πολύ, είχε ζυμωθεί με τη λογική που οδηγούσε στην κατάλυσή της. Επίσης, η πλειοδοσία της εκάστοτε αντιπολίτευσης υπέρ των πάσης φύσεως αιτημάτων οιουδήποτε δημιουργούσε τις προϋποθέσεις άρσης κάθε αξιολογικής αντιμετώπισης των εκάστοτε αιτημάτων. Πίσω απ’ όλα αυτά τα φαινόμενα ελλόχευε και λειτουργούσε η άρνηση των διάφορων κοινωνικών πυρήνων να συνυπάρξουν με προφανή συνέπεια τη διαρκή, ακατάσχετη τάση τους προς ό,τι συμβατικά ονομάζεται "κατάχρηση δικαιώματος".  

Οι κοινωνικοί αυτοματισμοί υπήρξαν εξαρχής το μέσο – και όχι η συνέπεια – μιας χρόνιας, διαβρωτικής, διαλυτικής διαδικασίας ουσιαστικής αποθέσμισης. Το ζήτημα για κυβερνήσεις και αντιπολιτεύσεις ήταν να φαίνεται ότι όλα λειτουργούν, αλλά να μη λειτουργεί τίποτα. Κάτι που το πέτυχαν σε αξιοθαύμαστο βαθμό τα τελευταία σαράντα χρόνια. Πολλώ δε μάλλον, με τη συμμετοχή, την επικύρωση και την αποδοχή της "κοινωνίας"!  

Πώς είπατε; Blutkitt;  

Ναι, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάθε προσπάθεια ανάταξης να είναι καταδικασμένη να αποτύχει ανάμεσα σε "τεχνητούς", "ιεραρχικούς" και "σχετικά αυτονομημένους" δεσμούς μεταξύ των κατ’ επιλογήν μελών ή αρνητών μιας ουσιαστικά μη θεσμισμένης κοινωνίας.

Φαντάζεστε, αγαπητοί φίλοι, ένα ας πούμε ουτοπικό ενδεχόμενο παράκαμψης όλων των στεγανών και των συμπληγάδων του κατ’ ευφημισμόν "κράτους" μας εις τρόπον ώστε, όπως συνέβη με τις "επιτροπές αλήθειας και συμφιλίωσης" στις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής, οι αιτίες της κοινωνικής και οικονομικής μας κατάπτωσης να μη παραμείνουν ελεγχόμενες, αποστειρωμένες και ανέπαφες ανάμεσα σε κατ’ εικόνα "θεσμικά" στεγανά, όπως αυτά που λειτουργούν στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής διαδικασίας ή της απονομής της δικαιοσύνης, αλλά να φτάσουν αυθορμήτως στα χείλη των πολιτών; 

Φαντάζεστε πολλές λαϊκές συνελεύσεις παντού στο πλαίσιο των οποίων όποιος αδίκησε κι όποιος αδικήθηκε, όποιος έφταιξε κι όσο έφταιξε γι’ αυτό που "είμαστε" και για το σκολιό μονοπάτι στο οποίο βαδίζουμε να βγει και να μιλήσει χωρίς υπεκφυγές ή δικαιολογίες, χωρίς να προσπαθήσει να κρύψει το δικό του "λίγο" φταίξιμο πίσω από το "πολύ" φταίξιμο κάποιου άλλου; 

Φαντάζεστε να μπορούσε να λειτουργήσει στην πράξη, στην αληθινή ζωή, ό,τι στην αρχαία τραγωδία έγινε γνωστό ως "ίλεως"; 

Νομίζω ότι ως χώρα της "υπερσαχάριας Αφρικής" θα ’πρεπε να εγκύψουμε με μεγάλο σεβασμό και ταπεινότητα στις πρακτικές που εφαρμόζουν τα προηγμένα έθνη της υποσαχάριας Αφρικής. Για το καλό μας...