Η Τουρκία αλλάζει τους κανόνες παιχνιδιού στη Μέση Ανατολή

Του SOLI OZEL

(Αρθρογράφου της εφημερίδας «Σαμπάχ» και εκδότης της τουρκικής έκδοσης του περιοδικού «Foreign Policy». Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Μπιλγκί της Κωνσταντινούπολης, στο τμήμα Διεθνών Σχέσεων και Πολιτικής Επιστήμης.)

Από τις αντιπαραθέσεις της με το Ισραήλ για τη Γάζα έως την ανταλλαγή ιρανικού πυρηνικού υλικού που πρότεινε πρόσφατα με τη Βραζιλία, η Τουρκία συγκεντρώνει πάνω της τους διεθνείς προβολείς.

Επειδή το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης εντάσσεται στην τουρκική ισλαμιστική παράδοση κάποιοι θεωρούν ότι η τροπή των γεγονότων, που έκανε την Τουρκία να τραβήξει την παγκόσμια προσοχή, είναι αποτέλεσμα μια ιδεολογικής μεταστροφής στην τουρκική εξωτερική πολιτική.

Εγώ θα έλεγα ωστόσο ότι τα περισσότερα από αυτά τα περιστατικά -συμπεριλαμβανομένης της πρόσφατης φονικής επίθεσης στο στολίσκο, που μπορεί και να άλλαξε για πάντα τη φύση των τουρκο-ισραηλινών σχέσεων- απορρέουν από δομικά αίτια που έχουν να κάνουν με το νέο όραμα της Τουρκίας που βλέπει τον εαυτό της ως «κέντρο ισχύος» στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Τουρκία και Ισραήλ έχουν σήμερα τόσο αποκλίνουσες θεωρήσεις για τη Μέση Ανατολή ώστε οι πολιτικές προτιμήσεις και προσεγγίσεις τους είναι ολοένα και πιο ασυμβίβαστες. Υπάρχει επίσης μια αίσθηση ανταγωνισμού. Υπό τον όρο «υποδειγματική συνεργασία» που πρωτοχρησιμοποίησε ο πρόεδρος Ομπάμα κατά την πρώτη επίσκεψή του μετά την εκλογή του σε μια χώρα που πλειοψηφούν οι μουσουλμάνοι, η Αγκυρα πιστεύει ότι μπορεί να σφυρηλατήσει μια νέα σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες ως βασικός εταίρος τους στην περιοχή, διαβρώνοντας αναπόφευκτα στην πορεία το καθεστώς του πλέον ευνοούμενου και προστατευόμενου κράτους που απολαμβάνει το Ισραήλ.

Το κλειδί για την εκπλήρωση του οράματος της Τουρκίας είναι μια τάξη πραγμάτων στη Μέση Ανατολή που θα βασίζεται στην οικονομική ενσωμάτωση και την πολιτική σταθερότητα. Η επίτευξη ειρήνης μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων αποτελεί προϋπόθεση για μια τέτοια τάξη πραγμάτων, αλλά οι πρόσφατες πολιτικές κινήσεις του Ισραήλ κλείνουν το μονοπάτι προς αυτή την ειρήνη. Το Ισραήλ παραμένει αταλάντευτο εναντίον της άρσης του αποκλεισμού της Γάζας ή και της σοβαρής συμμετοχής του σε μια αξιόπιστη ειρηνευτική διαδικασία.

Η Τουρκία πιστεύει ότι πρέπει να τερματιστεί ο αποκλεισμός και να βρεθεί ένας τρόπος να εμπλακεί η Χαμάς στην πολιτική διαδικασία, το οποίο είναι σίγουρα ένα φιλόδοξο σχέδιο. Την ίδια ώρα, η Τουρκία συνεχίζει τις επαφές με το Ιράν παρά την κριτική ότι η Τεχεράνη χρησιμοποιεί αυτές τις προσπάθειες προκειμένου να κερδίσει χρόνο για να συνεχίσει τον εμπλουτισμό ουρανίου. Και επιπλέον συνεχίζει να θέτει το ζήτημα του πυρηνικού οπλοστασίου του Ιράν σε κάθε διαθέσιμο φόρουμ. Εν προκειμένω η επιμονή της φαίνεται ότι απέδωσε. Η πρόσφατη διάσκεψη για την Αναθεώρηση της Συνθήκης κατά των Πυρηνικών στη Νέα Υόρκη πέρασε μια απόφαση, με υποστήριξη και των ΗΠΑ, με την οποία καλείται το Ισραήλ να ανοίξει το πυρηνικό του πρόγραμμα στο διεθνή έλεγχο. Με βάση το ευρύτερο αυτό πλαίσιο, η ασκόπως σκληρή και αιματηρή ισραηλινή επιδρομή εναντίον της ανθρωπιστικής νηοπομπής για τη Γάζα εξελήφθη ευρέως ως αποτέλεσμα μιας στρατηγικής απόφασης της Τουρκίας να διεμβολίσει αυτό το νέο τουρκικό ακτιβισμό.

Ακόμη κι αν υπάρχει μια διακριτή ισλαμιστική ιδεολογική χροιά στη σημερινή τουρκική εξωτερική πολιτική έναντι του Ισραήλ, η αυξανόμενη πολιτική εμπλοκή της Τουρκίας στην ευρύτερη Μέση Ανατολή είναι καθοδηγούμενη από το συμφέρον και ως τέτοια πρέπει να κατανοηθεί. Οσοι επιμένουν σε μια ισλαμιστική ερμηνεία της νέας εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας πολύ βολικά αγνοούν τα ανοίγματά της σε μη μουσουλμανικές χώρες στα Βαλκάνια και τον Καύκασο, για να μη μιλήσουμε για τη Ρωσία.

Το πλέον αποσαφηνισμένο όραμα του νέου, καθοδηγούμενου από το συμφέρον, ακτιβισμού της Τουρκίας έρχεται από το σημερινό υπουργό της των Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου. Κατά την άποψή του, η θέση της Τουρκίας στο κέντρο αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «Αφρο-Ευρασιατικό χώρο» -όπου κάποτε βασίλευαν οι μεγάλες αυτοκρατορίες της Ιστορίας- της δίνει τη δυνατότητα να αναδειχθεί σε «κέντρο εξουσίας» ολόκληρης της περιοχής. Εξαλείφοντας διενέξεις με τους γείτονές της -μηδενικά προβλήματα- η Τουρκία θα είναι ικανή να επικεντρωθεί στην περιφερειακή της ηγεσία και να παίξει ένα διεθνή ρόλο-κλειδί στο μεταψυχροπολεμικό στρατηγικό περιβάλλον.

Σύμφωνα με τον Νταβούτογλου, τέσσερις αρχές κατευθύνουν τις σχέσεις με άλλους περιφερειακούς παράγοντες:

1) μία ασφαλής γειτονία βασισμένη σε μία αμοιβαία κατανόηση επί θεμάτων ασφαλείας,

2)υψηλού επιπέδου πολιτικός διάλογος με όλους,

3)οικονομική αλληλεξάρτηση στις περιφερειακές σχέσεις, βγάζοντας εκτός θέματος τα σύνορα με τη δημιουργία ζωνών ελεύθερου εμπορίου (η Τουρκία και αρκετοί από τους γείτονές της κατήργησαν την ταξιδιωτική βίζα και υπέγραψαν πλήθος συμφωνιών για εμπόριο, μεταφορές και επενδύσεις) και

4)πολυπολιτιστική και πολυθρησκευτική συνύπαρξη και αρμονία.

Η ανάδυση της Τουρκίας ως ενός έχοντος αυτοπεποίθηση, ενδεχομένως υπερβολική, ανεξάρτητου παίκτη θα έχει σπουδαίες επιδράσεις στη μορφή του γεωπολιτικού τοπίου στις ερχόμενες δεκαετίες. Αντιμετωπίζοντας προφανή απόρριψη ως ένα φιλόδοξο μέλος της Ε.Ε., η τουρκική κοινή γνώμη έχει λίγο πολύ αποφασίσει ότι καλύτερο θα ήταν για τη χώρα να ακολουθήσει το δικό της δρόμο. Ειρωνικά, ενώ η έλλειψη ενότητας στην Ε.Ε. προκαλεί ξεθώριασμα της διεθνούς επιρροής της, η Τουρκία θα καταστεί ακόμα σημαντικότερη ως μία περιφερειακή δύναμη.

Οι υπερατλαντικοί δεσμοί της Τουρκίας όλο και περισσότερο θα προσδιορίζονται από τις διμερείς της σχέσεις με τις ΗΠΑ αντίθετα από το μέρος των σχέσεων Ε.Ε.-Τουρκίας, εάν αυτές δεν βελτιωθούν σύντομα. Το Ιράν από τη μία πλευρά και το Ισραήλ από την άλλη, θα μπορούσαν να θέσουν σοβαρά εμπόδια σε μία νέα μορφή συνεργασίας μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας -ή η Τουρκία θα μπορούσε να αποβεί βασικός παίκτης στην επίλυση και των δύο διενέξεων. Σε κάθε περίπτωση, η νέα σχέση θα στηρίζεται σε μία πιο ίσος προς ίσον βάση από κάθε άλλη φορά στη σύγχρονη ιστορία.

ΠΗΓΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ