ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Ολίγη Ιστορία της οικονομικής σκέψης

Του Συμεών Ρωμύλου 

Σε ένα φοιτητικό πόνημα, που προσπαθούσα να συγγράψω, θέλησα να επιχειρηματολογήσω εναντίον κάποιας θέσης του Μαρξ (!!). 

Ο καθηγητής, που επέβλεπε την εξέλιξη της εργασίας μου, μου επεσήμανε ότι δεν μπορούσα να «τα βάλω» με την λογική του Μαρξ, γιατί ήταν άψογη, μπορούσα, όμως, να εντοπίσω λάθη στις υποθέσεις του, στα «assumptions» του,  που «κρύβονταν» πίσω από τον συλλογισμό του. 

Έκτοτε είχα άπειρες ευκαιρίες να διαπιστώσω ότι αυτό ισχύει ίσως για όλα τα «λάθη» στις προβλέψεις όλων των οικονομολόγων όλων των εποχών. Στο κέντρο της οικονομικής δραστηριότητας είναι ο άνθρωπος και, όπως διδάσκει η ιστορία, ποτέ δεν θα πάψει να μας καταπλήσσει με τα επιτεύγματά του -ή να μας απογοητεύει με τις αποτυχίες του...!

Όταν γεννήθηκε η «Πολιτική Οικονομία» στα τέλη του 18ου αιώνα, όλοι συνειδητοποιούσαν τις μεγάλες αλλαγές που επισπεύδονταν από τη συνεχή δημογραφική ανάπτυξη και πίστευαν ότι αυτή η ανάπτυξη θα βοηθούσε στη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών. 

Ο πρώτος οικονομολόγος που προβληματίστηκε σχετικά, ήταν ο αιδεσιμότατος Θωμάς Μάλθους (1766 –1834). Το 1798, δημοσίευσε το περίφημο «Δοκίμιο επί της αρχής του πληθυσμού» όπου εξηγούσε ότι, η ανεξέλεγκτη αύξηση του πληθυσμού οδηγεί αναπόφευκτα σε λιμό, αλλά η οικονομική λογική θα απέτρεπε τους ανθρώπους από το να υπεραναπτυχθούν μέχρι του σημείου λιμοκτονίας. Οι άνθρωποι, προέβλεπε, θα ΕΠΕΛΕΓΑΝ να περιορίσουν τη δημογραφική ανάπτυξή τους, ανάλογα με την ανάπτυξη της παραγωγής τροφής. 

Η λογική αυτής της θέσης, δεν έχει αποδειχθεί λάθος μέχρι σήμερα. Το «λάθος» του ήταν σε δυο ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ που «κρύβονταν» πίσω από τον συλλογισμό του: 

Πρώτον, σχετικά με τον μέγιστο δυνατό ρυθμό αύξησης της παραγωγής τροφής, και δεύτερον, σχετικά με το πόσο (μη) έγκαιρα (ή καθόλου δεν) αντιδρούμε στα «σημάδια» ότι επέρχεται καταστροφή.

Ήδη γνωρίζουμε ότι έκτοτε, τους τρεις τελευταίους αιώνες, ο πληθυσμός της γης, από 600 εκατομμύρια, υπερδεκαπλασιάστηκε σε επτά δισεκατομμύρια, αλλά με πολλά εκατομμύρια να έχουν γεννηθεί με τη βεβαιότητα των γεννητόρων τους ότι θα λιμοκτονήσουν, κυριολεκτικά...! Τώρα προβλέπεται ΜΕΙΩΣΗ του ρυθμού ΑΥΞΗΣΗΣ του πληθυσμού:

Με μειωμένους ή όχι ρυθμούς ανάπτυξης, κανείς δεν προβλέπει αν και πότε θα σταματήσει να αυξάνεται ο πληθυσμός της γης. Από την άλλη, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τί νέες δυνατότητες θα προκύψουν από την εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. 

Όμως σήμερα, όχι στο μέλλον, έχουμε εκατομμύρια υποσιτιζόμενων.  

Αν υποθέσουμε ότι είχαμε ένα σύστημα «δικαιότερης» κατανομής του παγκόσμιου εισοδήματος,  που θα εξασφάλιζε σε όλους την οικονομική δυνατότητα αγοράς τροφής, θα μπορούσαμε, με την υπάρχουσα τεχνογνωσία, να παράγουμε αρκετές «διατροφικές μονάδες» ώστε όλοι να σιτίζονται ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΑΡΚΩΣ; 

Δεν γνωρίζω την απάντηση, αλλά έχω σοβαρές αμφιβολίες. Βεβαίως, αν... τότε ίσως να είχαμε ήδη αναπτύξει άλλη τεχνογνωσία! Πότε η «ανάγκη» γίνεται τόσο ισχυρή ώστε να πείθονται και οι Θεοί;

Ο επόμενος από τους πατέρες των κλασσικών οικονομικών,  ο Ντέϊβιντ Ρικάρντο (1772 –1823) «δανείστηκε» από τον Μάλθους  την ιδέα της σπάνεως και ανέπτυξε την «θεωρία των ενοικίων», μία από τις σημαντικές συνεισφορές του στην πολιτική οικονομία. Το σκεπτικό του ήταν ότι, καθώς θα καλλιεργούνταν όλο και περισσότερη γη, οι αγρότες θα αναγκάζονταν όλο και περισσότερο, να χρησιμοποιούν όλο και λιγότερο εύφορα χωράφια. Όμως, καθώς ένα κιλό σιτάρι (ή, a bushel of corn) πουλιέται στην ίδια τιμή, άσχετα αν προέρχεται από λιγότερο ή περισσότερο εύφορο χωράφι, οι αγρότες θα αναζητούσαν να ενοικιάσουν τα πιο εύφορα χωράφια και για να τα έχουν, θα προσέφεραν υψηλότερα ενοίκια. Προφανές αποτέλεσμα: Το όφελος θα πήγαινε στους γαιοκτήμονες και όχι στους αγρότες. (Στους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής...).  

Όπως ο Μάλθους έτσι και ο Ρικάρντο δεν μπορούσε να φανταστεί τις εξελίξεις, κάτι που, για τα δεδομένα της εποχής, ήταν απολύτως φυσικό να συμβεί.

Ο τρίτος από τους πατέρες των κλασσικών οικονομικών, ο Καρλ Μαρξ (1818- 1883), αν και από διαφορετικό προβληματισμό, όταν, το 1876, δημοσίευσε το περίφημο «Κεφάλαιο» δεν ήταν πιο αισιόδοξος για το μέλλον της ανθρωπότητας από ό,τι ήταν ο Μάλθους και ο Ρικάρντο. Ήδη, η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα ήταν δραματικά διαφορετική, η βιομηχανική επανάσταση ήταν σε πλήρη άνθιση και το ερώτημα δεν ήταν πλέον αν οι αγρότες θα μπορούν να ταΐζουν τον υπόλοιπο κόσμο. Το πλέον δραματικό χαρακτηριστικό της εποχής ήταν η μιζέρια του βιομηχανικού προλεταριάτου. Ο «Όλιβερ Τουίστ» του Ντίκενς και «Οι Άθλιοι» του Ουγκώ δεν ήταν δημιουργήματα της φαντασίας τους. Επομένως, το βασικό μέλημα ήταν η κατανόηση της δυναμικής του βιομηχανικού καπιταλισμού και το ερώτημα προέκυπτε μόνο του: Ποιο το καλό της βιομηχανικής  επανάστασης, των τόσων σπουδαίων τεχνολογικών καινοτομιών, της κινητικότητας των πληθυσμών κλπ., αν, μετά από μισό αιώνα βιομηχανικής ανάπτυξης, η κατάσταση των μαζών παρέμενε το ίδιο μίζερη και το μόνο που έκαναν οι νομοθέτες ήταν η απαγόρευση εργασίας στα εργοστάσια παιδιών κάτω των οκτώ ετών; 

Σε αυτές τις συνθήκες γράφτηκε και «Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο» που άρχιζε με την περίφημη φράση: «Ένα φάντασμα στοιχειώνει την Ευρώπη - το φάντασμα του κομμουνισμού» και τελείωνε με την εξ ίσου περίφημη πρόβλεψη της επανάστασης του προλεταριάτου: «Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπροστά σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ΄ αυτήν τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο.»  

Και στην περίπτωση του Μαρξ, η συνέχεια είναι Ιστορία.

Μια ματιά στον τότε κόσμο:

1789-1799 Γαλλική Επανάσταση και επακόλουθες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές.
1867-          Αποποινικοποίηση εργατικών σωματείων στην Αγγλία. Παγκόσμιο εργατικό κίνημα. 
1914-1918 Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος.
1917-          Ρωσική Επανάσταση. Σοβιετική Ένωση.
1930-1939; Παγκόσμια Οικονομική Ύφεση.
1939-1945 Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.

Η συμμετοχή της Σοβιετικής  Ένωσης στις νικηφόρες συμμαχικές δυνάμεις του 2ουΠΠ αύξησε το κύρος του οικονομικού μοντέλου του κρατισμού.  Αυτό το μοντέλο είχε μετατρέψει την οικονομία της από δουλοπαροικία σε πλήρως εκβιομηχανισμένη, μέσα σε λιγότερο από μία γενιά! Το 1942 ο Γιόζεφ Σουμπέτερ (1883-1950) πίστευε ότι ο σοσιαλισμός αναπόφευκτα θα θριάμβευε επί του καπιταλισμού...

Μετά το τέλος του 2ουΠΠ και την τάση των οικονομολόγων του 19ου αιώνα να προβλέπουν καταστροφές,  ήρθε η νέα τάση της αγάπης για παραμύθια με νεράιδες, ή, έστω, για ιστορίες  με αίσιον τέλος.   

Τα 30 χρόνια 1945 -1975, που η Ευρώπη αναπτυσσόταν με ρυθμούς σύγκλισης προς την Αμερική,  έχουν χαρακτηριστεί «Les Trente Glorieuses», «Τα Υπέροχα Τριάντα». Το πνεύμα εκείνης της εποχής συμπυκνώνεται στην φράση: «Η ανάπτυξη είναι η πλημμυρίδα που σηκώνει όλα τα σκάφη».  

Μέσα σ΄ αυτήν την ευφορία, το 1955 ο Simon Kuznets (1901-1985, βραβευμένος με Nobel Prize το 1971 για την πρωτοπορία του στη χρήση του ΑΕΠ για την ανάλυση της οικονομικής ανάπτυξης) διατύπωσε τη θεωρία ότι, σε προηγμένα στάδια ανάπτυξης του καπιταλισμού και άσχετα από επιλογές οικονομικής πολιτικής ή άλλες διαφορές μεταξύ χωρών, η εισοδηματική ανισότητα θα μειώνεται αυτομάτως μέχρι που, τελικά, θα σταθεροποιηθεί σε ένα «αποδεκτό» επίπεδο.

Χρησιμοποιώντας, για πρώτη φορά, μετρήσιμα στοιχεία από τις φορολογικές δηλώσεις των Αμερικανών πολιτών, μπόρεσε να υπολογίσει την εξέλιξη του ποσοστού συμμετοχής στο ΑΕΠ κάθε εισοδηματικής ομάδας. Αυτό που διεπίστωσε ήταν μία απότομη μείωση της εισοδηματικής ανισότητας μεταξύ 1913 και 1948. Συγκεκριμένα, στην αρχή αυτής της περιόδου, το άνω 10% των φορολογουμένων δήλωνε το 45%-50% του Εθνικού Εισοδήματος αλλά μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940, το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 30%-35%. Αυτή η μείωση της ανισότητας ήταν πολύ σημαντική αφού σήμαινε ότι το 90% των «φτωχότερων» Αμερικανών είχαν μία αύξηση του μεριδίου τους στο Εθνικό Εισόδημα από 50%-55% στο 65%-70%.  

Όμως, παρά την αδιαμφισβήτητη επιστημονική ηθική του Κούζνετς  και την τεράστια συμβολή του στην σχετική πρόοδο, η περίφημη «Καμπύλη Κούζνετς» θεμελιώθηκε σε εύθραυστα στοιχεία. Η δραματική μείωση των υψηλών εισοδημάτων μεταξύ 1913 και 1948 ήταν εν πολλοίς τυχαία. Είχε προκληθεί από τα σοκ της μεγάλης οικονομικής ύφεσης και των δύο παγκόσμιων πολέμων και δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας «φυσικής και αυτόματης» οικονομικής διαδικασίας. Για του λόγου το αληθές, ιδού και η συνέχεια:

Το πρόβλημα της ανισότητας απασχολεί τους οικονομολόγους -και όχι μόνο- κυρίως επειδή δημιουργεί ανισότητα στις ευκαιρίες για οικονομική πρόοδο. (Φτωχοί και πλούσιοι δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες, πχ., για ποιοτική εκπαίδευση - κλπ., κλπ.). Η ίδια η ανισότητα, μέχρις ενός σημείου,  είναι και φυσιολογική και επιθυμητή για την οικονομική ανάπτυξη. Άλλωστε, αν μοιραζόταν  ο παγκόσμιος πλούτος, που εκτιμάται γύρω στα 240 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, σε 7 δισεκατομμύρια ίσα μέρη, κάθε κάτοικος της γης θα αποκτούσε περιουσία μικρότερη από 35.000 δολάρια! Στην πραγματικότητα θα αποκτούσε πάρα πολύ λιγότερα, αφού η προσπάθεια ρευστοποίησης των διάφορων περιουσιακών στοιχείων «αμύθητης» αξίας, προκειμένου να μοιραστούν σε όλους, δεν θα έβρισκε αγοραστές...!

Από τη φύση μας είμαστε άνισοι κι αυτό συνεπάγεται και την οικονομική ανισότητα.  Όμως, αν και η ίδια η ανισότητα αυτοτροφοδοτείται, τότε κάτι πρέπει να γίνει. Η ιστορία δείχνει πως η ανισότητα στη διανομή του εισοδήματος και του πλούτου ήταν ανέκαθεν ένα βαθύτατα πολιτικό ζήτημα και δεν μπορεί να αποδοθεί αποκλειστικά σε οικονομικούς μηχανισμούς. 

 Στο περίφημο σύγγραμμα «ΓΙΑΤΙ ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΟΥΝ ΤΑ ΕΘΝΗ» με επεξηγηματικό υπέρτιτλο «ΟΙ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ, ΤΗΣ ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ» παρουσιάζεται άφθονο ιστορικό υλικό που αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Τα πάντα εξαρτώνται από το είδος του συνόλου των θεσμών και όχι μόνον από το οικονομικό καπιταλιστικό σύστημα.   

Δεν ευθύνεται ο καπιταλισμός για την ποιότητα του εκπαιδευτικού ή του φορολογικού συστήματος, ούτε για άλλους  θεσμούς της δημοκρατίας ή τον τρόπο  που εφαρμόζονται,  όπως η βουλευτική ασυλία, ο συνδικαλισμός κλπ., κλπ., που, όμως επηρεάζουν ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΑ την «ισχύ, την ευημερία και την φτώχια». Βεβαίως, από την άλλη μεριά, όλα αυτά δεν μπορεί να είναι συγχωροχάρτι για τις αμαρτίες του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος.

Ο καπιταλισμός είναι η καλύτερη μηχανή ανάπτυξης, δημιουργεί όμως πολύ αρνητικά κοινωνικά και πολιτικά αποτελέσματα και, επομένως, πρέπει, για τον λόγο αυτό, να ρυθμίζεται (ΣΩΣΤΑ...), να καθοδηγείται (ΣΩΣΤΑ...) και να συμπληρώνεται από άλλους θεσμούς/αντίβαρα. Όπως το έθεσε ο διάσημος ιστορικός και κοινωνιολόγος  Ιμμάνουελ Βάλερστάϊν: «Έχουμε μπει σε μια χαοτική κατάσταση. Έχουμε, λοιπόν, μπροστά μας μία διακλάδωση. Μπορεί να καταλήξουμε σ΄ ένα σύστημα καλύτερο από τον καπιταλισμό, ή μπορεί και να οδηγηθούμε σ΄ ένα σύστημα χειρότερο από τον καπιταλισμό. Το μόνο πράγμα που ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΣΥΝΕΧΙΣΟΥΜΕ ΝΑ ΕΧΟΥΜΕ είναι το καπιταλιστικό σύστημα.»

Βεβαίως, και αυτή η πρόβλεψη βασίζεται σε κάποιες υποθέσεις «κρυμμένες» πίσω από τη σκέψη του, οπότε...!