Χριστουγεννιάτικα έθιμα

Του Ντινου Κιουση

Στην Ελλάδα κάθε τόπος εκτός από τις φυσικές ή αρχιτεκτονικές ομορφιές του έχει και διαφορετικό τρόπο για να γιορτάζει τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά, τα Φώτα, τα έθιμα που έλκουν τις ρίζες τους από τα ήθη και τις ιδιομορφίες της περιοχής, ακόμα και τα κάλαντα είναι συχνά διαμορφωμένα με άλλα λόγια. «Σταχυολόγησα» μερικά που έχουν σχέση με τούτες τις μέρες.

Χριστούγεννα

Ενα πολύ ενδιαφέρον έθιμο της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας είναι το «πάντρεμα» της φωτιάς την παραμονή των Χριστουγέννων. Το τζάκι καθαρίζεται επιμελώς από τη στάχτη και τα μισά ξύλα για τη νέα φωτιά πρέπει να είναι από δέντρο με θηλυκό όνομα (ελιά, κορομηλιά) και τα άλλα μισά από δέντρο με αρσενικό όνομα (κέδρος, ίταμος). Στη Θεσσαλία μάλιστα τα κορίτσια έβαζαν στο τζάκι τα «αρσενικά» και τα αγόρια τα «θηλυκά». Το βράδυ ανάβουν το τζάκι και προσπαθούν να το κρατήσουν άσβηστο μέχρι τα Φώτα. Η στάχτη από αυτά τα ξύλα προφυλάσσει το σπιτικό από κάθε κακό.

Ακόμα στη Μακεδονία, αλλά και γενικότερα στη Βόρεια Ελλάδα υπάρχει (δεν ξέρω για πόσο ακόμα) το έθιμο του Χριστόξυλου. Ο νοικοκύρης του σπιτιού βρίσκει ένα γερό, χοντρό ξύλο από δρυ ή ελιά για το τζάκι του. Αυτό το ξύλο θα καίει για όλο το δωδεκαήμερο των εορτών και η φωτιά του θα διώχνει τους καλικαντζάρους. Ομως το Χριστόξυλο είναι και ο πρόδρομος του χριστουγεννιάτικου δέντρου, ένα χοντρό ξύλο δηλαδή από αχλαδιά ή αγριοκερασιά επειδή κατά τη λαϊκή αντίληψη, τα αγκαθωτά δέντρα, διώχνουν τους καλικάντζαρους.

Το Χριστόξυλο αντικαταστάθηκε από το έλατο σαν χριστουγεννιάτικο δέντρο. Κατά μία εκδοχή αυτός που το καθιέρωσε ήταν ο Αγιος Βονιφάτιος, για να εξουδετερώσει την ιερότητα που απέδιδαν οι ειδωλολάτρες στη δρυ και επέβαλε στη θέση του το έλατο, σαν σύμβολο των Χριστουγέννων. Βέβαια σε κάποια μέρη όπως στη Λέσβο, το χριστουγεννιάτικο δέντρο δεν ήταν από έλατο αλλά από κλαδί ελιάς που στολίζανε με χρυσωμένα πορτοκάλια, καρύδια και διάφορα παιχνίδια.

Στη Φλώρινα υπάρχει το έθιμο των Φανών. Σε κάθε γειτονιά της πόλης, τα μεσάνυχτα μεταξύ 23 και 24 Δεκεμβρίου ανάβουν μια τεράστια φωτιά, για να ζεσταίνει τους βοσκούς που επισκέπτονται τον Xριστό. Γύρω από τη φωτιά τα παιδιά τραγουδούν τα κάλαντα και παίρνουν διάφορα δώρα ή γλυκά.

Το ίδιο βράδυ στη Nάουσα και στην Εδεσσα σε πολλές γειτονιές ανάβουν μεγάλες φωτιές και γίνεται γλέντι με χορό.

Πρωτοχρονιά

Στη Φλώρινα φωτιές ανάβουν και την Πρωτοχρονιά για να έρθει γρηγορότερα ο καινούργιος χρόνος, ενώ συγχρόνως ντύνονται καρναβάλια. Tα καρναβάλια γίνονταν προς τιμήν του Διονύσου, θεού της γονιμότητας, της ευθυμίας και της αφθονίας. Eπειδή ο θεός γιορταζόταν ως Eλευθερεύς στα καρναβάλια επικρατεί η ελευθεροστομία.

Αυτό το έθιμο των μεταμφιέσεων ισχύει στις περιοχές της Μακεδονίας, Θράκης και Θεσσαλίας και έχει σχέση με τους καλικάντζαρους. Οι μεταμφιεσμένοι, που λέγονται Μωμόγεροι, Ρογκάτσια ή Ρογκατσάρια (Καστοριά), φοράνε τομάρια ζώων (λύκων, τράγων κ.λπ.) ή ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά. Γυρίζουν στο χωριό τους ή στα γειτονικά χωριά, τραγουδούν, γλεντούν και βεβαίως μαζεύουν δώρα

.
Ακόμα στην περιοχή της Φλώρινας, το πρωί της Πρωτοχρονιάς όλοι μικροί-μεγάλοι πλένονται με τρεχούμενο νερό, γιατί την ημέρα αυτή γέννησε η αρκούδα, η οποία στη συνέχεια πλύθηκε. Eτσι τα νερά που τρέχουν κουβαλούν τη δύναμή της, που την αποκτούν όσοι πλένονται. Στο Πισοδέρι, το πρώτο κομμάτι της βασιλόπιτας προσφέρεται στην αρκούδα: το πηγαίνουν στον «βράχο της Aρκούδας» για να το φάει.

Στα Επτάνησα υπάρχει το έθιμο με τις κολόνιες. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς το βράδυ οι άνθρωποι κατεβαίνουν στους δρόμους κρατώντας μπουκάλια με κολόνια και ραίνουν ο ένας τον άλλο τραγουδώντας «ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε Χρόνους Πολλούς».

Υπάρχουν βέβαια και έθιμα που έχουν χαθεί όπως αυτό που διάβασα για τους παλιούς Αθηναίους στο βιβλίο του κ. Μιχ. Κ. Τσώλη, «Γιορτές της Ρωμηοσύνης».
«...Οι παλιοί Αθηναίοι περίμεναν τον Αη Βασίλη από το βράδυ της παραμονής με ολάνοιχτες τις πόρτες των σπιτιών τους και επειδή σύμφωνα με την παράδοση, θα ήταν... κουρασμένος και πεινασμένος από το μακρινό ταξίδι του, έστρωναν ένα μεγάλο τραπέζι και το φόρτωναν με τα πιο εκλεκτά γλυκίσματα και φαγητά για να τον φιλοξενήσουν... γύρω από το τραπέζι αυτό μαζευόταν το βράδυ της παραμονής όλη η οικογένεια και περίμενε για ν’ αρχίσει το φαγοπότι. ...Τα μεσάνυχτα έσβηναν τις λάμπες κι έδιωχναν με γιουχαΐσματα τον παλιό χρόνο, πετώντας πίσω του(!) στον δρόμο ένα παλιοπάπουτσο».

Τέλος ένα ακόμα έθιμο υπό εξαφάνιση είναι οι «Γουρουνοχαρές». Το πανηγυρικό σφάξιμο του γουρουνιού που μεγάλωνε κάθε οικογένεια. Η κατασκευή λουκάνικων και το κάπνισμα ή «πάστωμα» του κρέατος για να καταναλωθεί τους μήνες του χειμώνα συνοδεύονταν από γλέντι που διαρκούσε ώς τα ξημερώματα.Συνήθως τα γουρούνια σφάζονταν στις 27 Δεκεμβρίου, στη γιορτή του Αγίου Στεφάνου, που λεγόταν και «γουρουνοστέφανος». Κάποιοι όμως που τηρούσαν το σαρανταήμερο της νηστείας έσφαζαν τα γουρούνια στις 25 του μήνα.

πηγη ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ