ΤΟΥΡΚΙΑ: Hφαίστειο ή «φούσκα»?

Του ΓΙΑΝΝΗ ΤΖΩΡΤΖΗ

 

Η κοινωνική αναταραχή που γνωρίζει από τις αρχές αυτού του μήνα η Τουρκία μπορεί να μην οδηγήσει, στο ορατό μέλλον, σε βίαιες ανατροπές των εσωτερικών συσχετισμών δυνάμεων, έχει όμως σημαδέψει ήδη μια νέα πορεία στις εξελίξεις της γείτονος χώρας. Τούτο έπεται να διαμορφωθεί από την έκβαση των κινητοποιήσεων, οι οποίες, αφού εκτονωθούν μέσα στο καλοκαίρι, μάλλον θα αναβαθμιστούν δυναμικά και ποιοτικά κατά το ερχόμενο φθινόπωρο.

Γεγονός καθοριστικό είναι, πάντως, ότι με τη συμπλήρωση δεκαετίας από την άνοδο στην εξουσία του ισλαμικού ΑΚΡ είναι η πρώτη φορά που αμφισβητείται σοβαρά πλέον ο ηγετικός ρόλος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ο Τούρκος πρωθυπουργός απομυθοποίησε ο ίδιος τον εαυτό του όχι μόνο με τον τρόπο που διέταξε την καταστολή των κινητοποιήσεων, αλλά κυρίως με το συναισθηματισμό που κατέδειχναν οι οξείες αντιδράσεις του απέναντι όλων: διαδηλωτών, αντιπολίτευσης, Ευρωπαίων, Δύσης, Εβραίων, χρηματιστών κ.ο.κ. Ολοι αυτοί πρέπει να είχαν «συνωμοτήσει από κοινού» εναντίον του...

Η εκρηκτική κατάσταση που προέκυψε στην Τουρκία ξεκίνησε με τη συγκέντρωση μόλις λίγων δεκάδων ανθρώπων, οι οποίοι διαδήλωναν στην πλατεία Ταξίμ της Πόλης την αντίθεσή τους για το κόψιμο αριθμού δένδρων στο εκεί πάρκο. Είναι ήδη γνωστό το πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα αργότερα, εκείνο όμως που έχει βαρύνουσα σημασία έγκειται στο εκρηκτικό δυναμικό των κινητοποιήσεων και στο πώς αυτό είχε από καιρό συσσωρευθεί σε διάφορους κοινωνικούς χώρους. Στον πυρήνα αυτών των εξελίξεων, που αιφνιδίασαν όντως τους πάντες, κυριαρχούσε η αύξουσα ανησυχία σημαντικών στρωμάτων της τουρκικής κοινωνίας, τα οποία παρακολουθούσαν ενοχλημένα την ισλαμοποίηση που επέβαλε ο Ερντογάν σε όλους τους δημόσιους χώρους, καθώς και σ' εκείνον της εκπαίδευσης. Διαπίστωσαν έτσι πολλοί αίφνης ότι ο Ερντογάν, πέραν των προσωπικών του πολιτικών επιλογών, είχε αποφασίσει να επιβάλει στην κοινωνία και το δικό του ισλαμο-συντηρητικό τρόπο ζωής.

Αφού λοιπόν πέτυχε πρώτα ο Ερντογάν να εξαρθρώσει το βαθύ κράτος των στρατιωτικών στην Τουρκία, γεγονός που επιδοκιμάστηκε ευρέως, προέβη εν συνεχεία στην κρίσιμη επιλογή του να το αντικαταστήσει με ένα άλλο, αστυνομικό-ισλαμικό. Αυτό ήταν το καθαρά δικό του κράτος. Η αστυνομοκρατία που επέβαλε σταδιακά η κυβέρνηση Ερντογάν αποδείχθηκε όμως χειρότερη της στρατοκρατίας, προκαλώντας αυτόματες συσπειρώσεις κοινωνικών δυνάμεων απέναντι στο επίσημο κράτος. 

Στην πορεία αυτών των εξελίξεων φάνηκε πρώτιστα το κενό αντιπολίτευσης που υφίσταται προ πολλού στην Τουρκία, γεγονός που εξέθρεψε συνάμα και την αλαζονεία της εξουσίας τόσο του ίδιου του ηγέτη όσο και του συστήματός του. Τούτο όμως αποδείχθηκε μοιραίο για τον Ερντογάν, επειδή δεν στάθμισε ακριβώς τα δεδομένα, χάνοντας έτσι και τον έλεγχο της κατάστασης. Δεν υπολόγισε τη σημασία του τυχαίου συμβάντος, αλλά ούτε και τις άμεσες συνέπειες που θα είχε αυτό σε άλλους ευαίσθητους χώρους, όπως σ' εκείνον της οικονομίας ή των εξωτερικών σχέσεων. Η πρωτοφανής σε σκληρότητα αντίδραση έναντι δηλώσεων του Βερολίνου κατέδειξε την απώλεια ελέγχου και ψυχραιμίας από πλευράς Αγκυρας.

Η ίδια αλαζονική θέση ώθησε μάλλον τον Ερντογάν στην επιλογή μιας άμεσης εμπλοκής της Τουρκίας στη συριακή σύγκρουση, επιδιώκοντας προφανώς ηγεμονικό ρόλο στη Μέση Ανατολή. Κι ενώ αυτό το νεο-οθωμανικό «χαρτί» δεν φαίνεται να «παίζει» στο μεσανατολικό χώρο, η ένταση του Ιουνίου και η εμφανής φθορά των Τούρκων κυβερνώντων έχει βρει στο μεταξύ τον αντίκτυπό της και στην οικονομία της χώρας. Η τρέχουσα υπερθέρμανση της τουρκικής οικονομίας, που αποδίδεται κυρίως στον υπερδανεισμό του κράτους και στην υπερχρέωση της τουρκικής αγοράς, εκτιμάται σαν γεγονός «υψηλού ρίσκου» για αναδυόμενες αγορές. Εκτός από τη μετακόμιση ομίλων, είχαν διαπιστωθεί ήδη κάποιες αρνητικές τάσεις πριν από το ξέσπασμα των γεγονότων της Κωνσταντινούπολης. Η συζήτηση περί αναπτυξιακής «φούσκας», που ξεκίνησε από το περασμένο φθινόπωρο και αφορούσε αρχικά τον χρηματοπιστωτικό κυρίως τομέα, τώρα αναφέρεται και σ' εκείνον των κατασκευών και της οικοδομής. Η δε ανάσχεση του τουριστικού ρεύματος που σημειώνεται από τις αρχές του μήνα πρόκειται ασφαλώς να έχει άμεσες επιπτώσεις στο τουρκικό «οικονομικό θαύμα» της δεκαετίας.

Εν όψει όλων τούτων και του κινδύνου να κλιμακωθεί η αντιπαράθεση δυνάμεων κοινωνίας και κράτους, με ενδεχόμενο δε παρέμβασης και του στρατού (με κάθοδο τανκς κ.ά.), είναι προφανές ότι η κυβέρνηση Ερντογάν κάθεται πάνω σ' ένα ενεργό ηφαίστειο.  

Είναι δε μόνο θέμα χρόνου ότι τούτο θα εκραγεί, και άγνωστες οι διαστάσεις που θα προσλάβει.  

Για την ώρα, φαίνεται το σύστημα Ερντογάν να αντέχει στην πίεση, τούτο όμως εφ' όσον δεν παρουσιαστούν σοβαρές δυσλειτουργίες στο χώρο της οικονομίας. Οι πρόσφατες αυξήσεις επιτοκίων, οι αξιολογήσεις των γνωστών οίκων, η χρηματιστηριακή κάθοδος και η δυσπιστία που απλώνεται καθημερινά δεν αποκλείουν να βρεθεί η Τουρκία ακόμη και σε συνθήκες επανόδου του ΔΝΤ. Η συνολική κατάσταση μέλλει πάντως να κριθεί πολιτικά από την έκβαση των γενικών βουλευτικών εκλογών στα μέσα του επόμενου χρόνου. Ως τότε μπορεί ασφαλώς να έχουν αλλάξει πολλά από τα σημερινά δεδομένα, η πόλωση όμως στην κοινωνία δεν δείχνει πως θα εκλείψει σύντομα.

Το κρίσιμο ζητούμενο έγκειται εν τέλει όχι τόσο στο πότε αλλά στο τι πρόκειται να σκάσει στην Τουρκία πρώτα: η «φούσκα» στην οικονομία ή το ηφαίστειο στην κοινωνία;