ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΗ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: Η υπεροχή της Δύσης σε κίνδυνο

AΚΡΩΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ
Του ΓΙΑΝΝΗ ΜΠΑΣΚΟΖΟΥ

Γιατί κυριάρχησε ο δυτικός πολιτισμός; 

Αυτό είναι το βασικό ερώτημα στο οποίο προσπαθεί να απαντήσει ο ιστορικός Νάιαλ Φέργκιουσον στο νέο του βιβλίο με τίτλο Πολιτισμός (εκδόσεις Παπαδόπουλος). Οπως εξηγεί ο ίδιος, δεν πρόκειται για ένα ερώτημα που έρχεται να λύσει τις απορίες κάποιου αργόσχολου που του αρέσει η Ιστορία αλλά ένα ερώτημα που οι πιθανές απαντήσεις του θα συνεισφέρουν στην αυτογνωσία μας και πιθανόν στο να δούμε πτυχές του μέλλοντός μας.

 
Αν κάποιος μπορούσε να περιηγηθεί ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο, η Δυτική Ευρώπη του 1411 θα του φαινόταν ένας ελεεινός βαλτότοπος καθώς μόλις συνερχόταν από τη μεγάλη επιδημία. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπνεε τα λοίσθια, η Κεντρική Ευρώπη μαστιζόταν από εμφύλιες διαμάχες, όταν την ίδια στιγμή στο Πεκίνο των Μινγκ χτιζόταν η Απαγορευμένη Πόλη, είχαν ξεκινήσει οι εργασίες για τη διάνοιξη της διώρυγας του Παναμά και η Βόρεια Αμερική ήταν ένας αναρχούμενος αγριότοπος μπροστά στα βασίλεια των Αζτέκων, των Μάγιας και των Ινκας, στο κεντρικό και νότιο μέρος της ηπείρου.

 
Πώς, λοιπόν, αναρωτιέται ο συγγραφέας, από τα τέλη του 15ου αιώνα τα μικρά κράτη της Δυτικής Ευρώπης κατάφεραν με τα μπασταρδεμένα γλωσσικά δάνεια από τα λατινικά και τα ελληνικά, με τη βοήθεια της θρησκείας του εβραίου Ναζωραίου, τις οφειλές τους στα μαθηματικά, στην αστρολογία και στις τεχνολογικές ανακαλύψεις της Ανατολής, να αναπτύξουν έναν πολιτισμό που κατάφερε να κυριαρχήσει στην Αφρική, στην Αμερική, στην  Αυστραλασία και να προσηλυτίσει τους λαούς της στον δυτικό τρόπο ζωής;

Το πραγματικό ερώτημα που βρίσκεται πίσω από το «γιατί υπερέχει η Δύση;» είναι το «μήπως η υπεροχή αυτή έχει τελειώσει και βαδίζουμε σε μια νέα εποχή όπου θα δεσπόζει η Ανατολή;». 

Μήπως, δηλαδή, ο πολιτισμός που εμφανίστηκε στη Δυτική Ευρώπη μετά την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση και με την επιστημονική επανάσταση και τον Διαφωτισμό εξαπλώθηκε στον γνωστό κόσμο, φθάνοντας στο αποκορύφωμά του με τον αιώνα των επαναστάσεων, της βιομηχανίας και των αυτοκρατοριών, βρίσκεται πια στο τέλος του;

 

Ο Φέργκιουσον θέτει ως συνέχεια των πρώτων δύο και ένα τρίτο ερώτημα:  

Ποια ήταν τα ακριβή συστατικά αυτής της εντυπωσιακής υπεροχής της Δύσης που διήρκεσε τουλάχιστον τα τελευταία 500 χρόνια;  

Φυσικά, θέλοντας να απαντήσει, θα προσπαθήσει να καταλάβει και τι έκαναν οι άλλοι πολιτισμοί την ίδια εποχή, πράγμα όχι και τόσο εύκολο. Τέλος, μετά το πέρας των ερευνών του, θα καταλήξει ότι η πορεία της Δύσης δεν ήταν άσπιλη και αναίμακτη.

Ο πολιτισμός της υπήρξε διπρόσωπος: ανταγωνισμός και μονοπώλια, επιστήμη και δεισιδαιμονία, ελευθερία και δουλεία, θεραπεία και φόνος, σκληρή δουλειά και οκνηρία. Η Δύση ήταν η μητέρα των καλών και των κακών. Αλλά το τελικό ισοζύγιο είναι θετικό.

Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι η ισχύς της Δύσης επεβλήθη με τον ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία. Ο συγγραφέας, χωρίς να απορρίπτει την αξία του επιχειρήματος, σημειώνει ότι το 1500, όταν και κρίθηκε το ποιος θα κυριαρχούσε, υπήρχαν αυτοκρατορίες ισχυρές, όπως η οθωμανική και η κινεζική, αλλά αυτό δεν τους έδωσε το προβάδισμα έναντι της Δύσης.

 
Αλλοι μελετητές ισχυρίζονται ότι η Δύση κατείχε την επιστημονική γνώση και αυτό ήταν το συγκριτικό της πλεονέκτημα. Ο Φέργκιουσον υπενθυμίζει ότι η κινεζική τεχνολογία, τα ινδικά μαθηματικά και η αραβική αστρονομία προηγούνταν για πάρα πολλά χρόνια. Αρα δεν ήταν η γνώση το ατού της Δύσης.  

Κατά τον συγγραφέα το κλειδί της δυτικής υπεροχής ήταν οι θεσμοί, καθώς αυτοί τυποποιούν ένα σύνολο κανόνων και διαφυλάσσουν την ποιότητα μιας κουλτούρας. Ετσι ο Φέργκιουσον καταλήγει ότι τα βασικά ελατήρια της παγκόσμιας ισχύος της Δύσης ήταν έξι σαφώς καινοφανείς θεσμοί που εξέφραζαν ένα σύνολο ιδεών και συμπεριφοράς: ο ανταγωνισμός, η επιστήμη, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, η ιατρική, η καταναλωτική κοινωνία και η εργασιακή ηθική.

 
Κατά τον ίδιο τα πλεονεκτήματα των θεσμών που προαναφέραμε ήταν τα εξής:  

Ο ανταγωνισμός κατάφερε να αναπτύξει αφενός το εθνικό κράτος, αφετέρου τον καπιταλισμό. 

Η επιστήμη βοήθησε στην κατανόηση του φυσικού κόσμου και πρόσφερε, μεταξύ άλλων, στρατιωτικό πλεονέκτημα. 

Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας απετέλεσαν τη βάση για τη θεμελίωση του κράτους δικαίου και την ανάπτυξη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. 

Η ιατρική αύξησε το προσδόκιμο ζωής βελτιώνοντας αισθητά την υγεία των πολιτών. 

Η κατανάλωση διαδραμάτισε κεντρικό οικονομικό ρόλο τροφοδοτώντας τη βιομηχανική επανάσταση. 

Η εργασιακή ηθική απετέλεσε έναν συνδετικό ιστό που συγκράτησε τις φυγόκεντρες δυνάμεις τις οποίες πιθανόν ανέπτυσσαν οι προηγούμενες κατηγορίες-θεσμοί.

Στα συμπεράσματά του ο Φέργκιουσον προσπαθεί να κρίνει τα διάφορα σενάρια που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί για τον δυτικό πολιτισμό. Αναλύει τη θεωρία του Σάμουελ Χάντινγκτον για τη σύγκρουση των πολιτισμών, αλλά διαπιστώνει ότι ως σήμερα δεν έχει επιβεβαιωθεί - πέρα από κάποιες τοπικές εκφάνσεις της. Στέκεται ιδιαίτερα στη σχέση Αμερικής - Κίνας, χώρες που σήμερα δείχνουν να προΐστανται, χάρη σε μια εύθραυστη ισορροπία.

 
Εξετάζει το ενδεχόμενο η Κίνα να γίνει πολιτιστικά κυρίαρχη παγκοσμίως, όπως και την περίπτωση να καταρρεύσει από εσωτερικούς λόγους (ανισότητα, συμφέροντα της μεσαίας τάξης που δεν εκπροσωπείται επαρκώς στο ηγετικό σύστημα κτλ.) αλλά δεν το βρίσκει ιδιαίτερα πιθανό, καθώς εκτιμά ότι η καπιταλιστικοποίησή της εξασφαλίζει και τη συναίνεση των μαζών. Εξάλλου το δυτικό «πακέτο» πολιτιστικών θεσμών εμφανίζεται ακόμη ισχυρό στην Κίνα, όσο και σε άλλες χώρες που αναπτύσσονται ταχύτατα.

 
Στο τέλος ο Φέργκιουσον αναρωτιέται: μπορούμε να μάθουμε κάτι από την καταστροφή των μεγάλων πολιτισμών του παρελθόντος που θα μας κάνει να διαφυλάξουμε τον δικό μας δυτικό πολιτισμό;  

Η απάντησή του είναι «όχι», μιας και όλες οι εκτιμήσεις των ιστορικών για την κατάρρευση μεγάλων πολιτισμών (Ιαπωνίας, σοβιετικού μπλοκ, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κ.λπ.) έγιναν εκ των υστέρων, ενώ οι καταστροφές συνέβησαν μέσα σε ένα μικρό χρονικό διάστημα και υπό διαφορετικούς παράγοντες κάθε φορά. Οι πολιτισμοί συμπεριφέρονται όπως όλα τα πολύπλοκα προσαρμοστικά συστήματα. Επιπλέον, οι κρίσεις τους δεν είναι κυκλικές: μπορεί να καταστραφούν και να μην αναγεννηθούν ποτέ ξανά.

 
Κατά τη γνώμη του συγγραφέα η μόνη εφικτή πρόταση σήμερα είναι να δυναμώσουμε και να διορθώσουμε όπου χρειάζεται το πρότυπο του δυτικού πολιτισμού, κατά τον Φέργκιουσον, τον μόνον που διαθέτει σήμερα εκείνους τους θεσμούς οι οποίοι μπορούν να απελευθερώσουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα, τη μόνη ικανή να λύσει τα προβλήματα του 21ου αιώνα. Το σύνολο της μελέτης του είναι ένα σώμα ιδεών και σκέψεων και ως τέτοιο συνεισφέρει στον προβληματισμό και στην ανάπτυξη καινοτόμων ιδεών και στοχασμών πάνω στο μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών.