Το μυστικό ποτάμι του χρόνου

Του Ηλια Μαγκλινη

 

Σε λίγο ξημερώνει το 2013. Θα γιορτάσουμε μία ακόμα Πρωτοχρονιά, γεγονός παγερά αδιάφορο για το Σύμπαν βέβαια. Δεν υπάρχει το 2013, όπως δεν υπήρξε το 2012. Ημερομηνίες και χρονολογίες: επινοήσεις που αφορούν τους κατοίκους του απειροελάχιστου μα θαυμαστού αυτού πλανήτη που αιωρείται σαν γαλάζια κουκκίδα σε μία από τις σπείρες του Γαλαξία, διότι, για όλο αυτό το μυστήριο που μας περιβάλλει και οι αγγλόφωνοι ορίζουν, χάριν ελληνικού δανείου, ως «The Cosmos», ο χρόνος είναι πάντα κάτι άλλο. 

«Οταν δεν με ρωτούν τι είναι ο χρόνος, ξέρω τι είναι. Οταν όμως με ρωτούν, δεν ξέρω», έλεγε, σύμφωνα με τον Νόρμπερτ Ελίας ένας σοφός γέροντας. Από τον καιρό του Πλωτίνου και, αργότερα, του Αγίου Αυγουστίνου, όταν δηλαδή ο άνθρωπος άρχισε σιγά, πολύ σιγά, να εσωτερικεύει τον χρόνο, παίρνοντας αποστάσεις από τους χρόνους της φύσης, προσπαθούμε να κατανοήσουμε αυτό το μυστικό ποτάμι που κυλά ορμητικό.

Μικρός μεγάλος κόσμος

Ο Νεύτωνας μας έκανε να πιστέψουμε ότι ο χρόνος είναι κάτι σταθερό, αντικειμενικό, αλλά ο Αϊνστάιν και όλη η μετέπειτα φυσική του εικοστού αιώνα ανέτρεψαν διά παντός αυτή τη συνθήκη, βαπτίζοντας κάθε τι μέσα σε μια βασανιστική, όσο και συναρπαστική, σχετικότητα. Εμείς όμως, ακόμα ταυτίζουμε τον πρακτικό, χρηστικό χρόνο πάνω στη Γη με τον χρόνο των άστρων ή των μελανών οπών. Δεν πειράζει· είναι η ανάγκη μας τα πάντα να έχουν μιαν ανθρωποκεντρική χροιά. Την Πρωτοχρονιά δεν γιορτάζει μόνον η Αθήνα –ή η Νέα Υόρκη ή το Βερολίνο κ.τ.λ.–, γιορτάζει όλο το Σύμπαν. Η αίσθηση είναι γλυκιά, ανακουφιστική, σαν τον ύπνο: έχεις την ανάγκη να ξέρεις ότι «ξημερώνει μια άλλη ημέρα», ότι τίποτα δεν θα είναι όπως ήταν.

Κάπως έτσι, με τις χρονολογίες, τις συμβάσεις και τις ανθρώπινες ανάγκες μας, κι έχοντας επίγνωση της σχετικότητας, του αινίγματος που λέγεται «χρόνος», ξανοιγόμαστε όλο και περισσότερο στον εικοστό πρώτο αιώνα. Αν το 1989 μας προετοίμασε γι’ αυτόν, το 2001 και η 11η Σεπτεμβρίου μας έμπασαν μέσα του. Μετά και την κρίση του 2008, βρισκόμαστε πια για τα καλά στον ωκεανό του νέου αιώνα. Είναι περίεργο: ο εικοστός αιώνας είχε κάτι «μεγάλο», εκκωφαντικό. Μεγάλους πολέμους, παγκόσμιες υπερδυνάμεις, βιομηχανοποιημένες γενοκτονίες, όπλα μαζικής καταστροφής, πυρηνικές εκρήξεις, ηλεκτρονικούς υπολογιστές που καταλάμβαναν ένα ολόκληρο δωμάτιο, ακόμα μεγαλύτερη γνώση και συνείδηση του άπειρου Σύμπαντος – τεχνητά και φυσικά μεγέθη που έπλασε ή απλώς κατανόησε ώς ένα βαθμό ο άνθρωπος, τα οποία όμως ξεπερνούν τον άνθρωπο.  

Σήμερα, όλο αυτό το απέραντο, χωρίς να έχει χαθεί, μοιάζει να περνάει σε ένα άλλο επίπεδο, αποκτά μιαν άλλη συνεκτικότητα: η έννοια «παγκόσμιο χωριό» εδώ δεν είναι τυχαία. Ο Παγκόσμιος Ιστός καταργεί τον χώρο, αλλά φέρνει και μιαν άλλη αίσθηση του χρόνου. Αν κάποτε κατορθώσαμε να φορέσουμε τον χρόνο στον καρπό μας, τώρα πια ο χρόνος είναι εγκιβωτισμένος στον κινητό ηλεκτρονικό/τηλεφωνικό υπολογιστή που μας ενώνει με τους άλλους, είναι ταυτισμένος με την έννοια της επαφής περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Ο κόσμος μας μικραίνει παραμένοντας απέραντος, αλλά η σύνδεσή μας με τους άλλους ανθρώπους, ελλειμματική και προβληματική κι αν είναι, δεν γνωρίζει πλέον χώρο ή χρόνο. Μπορεί το πρόβλημα της αποξένωσης, της μοναξιάς, να παραμένει έντονο, ωστόσο, θα τολμούσε να ισχυριστεί κάποιος πως ειδικά μετά το Διαδίκτυο, με ό,τι αυτό περιλαμβάνει, επιβεβαιώνεται ότι οι άνθρωποι μπορεί να συνδέονται μεταξύ τους με τρόπους που δεν φαντάζονται.

Ενας αόρατος ιστός

Λίγο πριν υποδεχθούμε το 2013, προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία «Cloud Atlas», βασισμένη στο ομότιτλο μυθιστόρημα του 42χρονου Βρετανού συγγραφέα Ντέιβιντ Μίτσελ. Το βιβλίο (προσεχώς στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός) είναι ένα παλίμψηστο ιστοριών που διαδραματίζονται σε μακρινούς μεταξύ τους χρόνους και τόπους. Ανθρωποι που δεν τους συνδέει τίποτα, ενώνονται μεταξύ τους από έναν αόρατο ιστό που δεν γνωρίζει χώρο και χρόνο. Ειπώθηκε ότι το «Cloud Atlas» εκφράζει μια new age αμπελοφιλοσοφία και η αλήθεια είναι ότι κινδυνεύει να περιπέσει σε μια τέτοια αθλιότητα, εάν κάποιος υποκύψει σε μια κατά γράμμα ερμηνεία των αναφορών περί, π.χ., μετενσάρκωσης. Η αίσθησή μας όμως ήταν ότι μέσα στο χαοτικό, πληθωριστικό του σύμπαν, το έργο εκφράζει ένα όραμα που δεν έχει σχέση με μια μεταφυσική μπουρδολογία, αλλά με αυτήν την αίσθηση της ανθρώπινης ύπαρξης που δεν είναι εγκλωβισμένη σε ένα αφασικό παρόν και περιορισμένη εντός συγκεκριμένων χωροταξικών συνόρων: ότι με τους ανθρώπους που έζησαν πολύ πριν από εμάς, αλλά και με εκείνους που θα μας διαδεχθούν αφού εμείς έχουμε χαθεί, μας συνδέουν πολλά περισσότερα απ’ όσα νομίζουμε. Η ανθρώπινη εμπειρία είναι οικουμενική μέσα στην ιδιαιτερότητα της κάθε κουλτούρας και εποχής. Και είναι διαχρονική. Πάνω απ’ όλα, η εμπειρία της επαφής, της επικοινωνίας.

Η τελευταία παράγραφος του βιβλίου είναι η κατάληξη μιας έντονης λογομαχίας ανάμεσα σε έναν φιλελεύθερο, ανθρωπιστή νεαρό δικηγόρο και τον συντηρητικό πεθερό του, στο Σαν Φραντσίσκο του 19ου αιώνα. Ο βλοσυρός πεθερός υπερτονίζει το μάταιο της ανθρώπινης κατάστασης, ειδικά όταν ο άνθρωπος ονειρεύεται να ανατρέψει την τάξη των πραγμάτων. «Μόνον όταν θ’ αγκομαχάς για την τελευταία σου πνοή, θα καταλάβεις ότι η ζωή σου δεν ήταν τίποτα περισσότερο παρά μια σταγόνα μέσα σ’ έναν απέραντο ωκεανό». Κι ωστόσο, αποκρίνεται ο νεαρός δικηγόρος με μια ερώτηση, «τι είναι ένας ωκεανός παρά ένα απέραντο πλήθος από σταγόνες»;

Ζωή σημαίνει κίνηση

Πώς να αναπαραστήσεις το άχρονο; Η αιωνιότητα είναι μια ασύλληπτη συνθήκη. Δεν είναι όμως ο απέραντος χρόνος που γλιστρά παφλάζοντας, αλλά μια κατάσταση χωρίς γέννα, χωρίς ενηλικίωση ή γεράματα. Ασάλευτη ζωή – ζωή όμως σημαίνει κίνηση. 

Στο μόλις πέντε λεπτών αριστουργηματικό έργο «Το αναπάντητο ερώτημα» (1906), ο Αμερικανός μουσουργός Τσαρλς Αϊβς αποπειράται να αποτυπώσει το άχρονο μέσα από μια υποβλητική, φαινομενική «ακινησία» των εγχόρδων, το απειλητικό σχόλιο μιας και μόνης τρομπέτας, το οποίο συμπληρώνεται από τη σκόπιμη κακοφωνία των ξύλινων πνευστών. Η ομορφιά του έργου έγκειται στην (αμερικανική) οικονομία και την γκροτέσκα χροιά του – και μια, κάποια δόση, υπόκωφου (επίσης αμερικανικού) χιούμορ. Μας υπενθυμίζει την τεράστια σημασία της κίνησης αποφατικά: εκφράζοντας τι δεν είναι κίνηση. 

 Η νέα χρονιά, κάθε νέα χρονιά, όπως ο καθένας το βιώνει και το αντιλαμβάνεται, συμβολίζει αυτήν την κίνηση. Το ερώτημα παραμένει αναπάντητο βέβαια· ένας λόγος παραπάνω για να κινηθούμε μπροστά, με το παρελθόν να παραμένει ζωντανό μέσα μας – αλλά χωρίς να κοιτάζουμε ποτέ πίσω.