Η ανάκτηση της πλατείας

Γράφει ο Πάνος Δραγώνας

Αρχιτέκτονας και αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών.

Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η πλατεία Συντάγματος αποτελεί ένα εμπνευσμένο αστικό σύνολο. Η συνοχή του χώρου χάθηκε στα μέσα του περασμένου αιώνα, όταν οι δρόμοι που περιβάλλουν τον νεοκλασικό κήπο αποδόθηκαν στην κυκλοφορία των οχημάτων και τα παλαιά νεοκλασικά μέγαρα αντικαταστάθηκαν από πολυώροφα κτίρια γραφείων και ξενοδοχείων. Ο δημόσιος χώρος παραμένει κατακερματισμένος σε διαφορετικές ζώνες με νεκρές γωνίες και αδύναμες συνδέσεις. Μετά τη δημιουργία του μετρό, η πλατεία λειτουργεί περισσότερο ως πέρασμα παρά ως στάση. Aλλωστε, οι Aθηναίοι έχουν ήδη εγκαταλείψει το κέντρο της πόλης, κάνοντας πράξη το μακροχρόνιο όραμα της αποκέντρωσης. 

Οι πλατείες του αθηναϊκού κέντρου αποτελούν αγαπημένο θέμα των εφημερίδων και των τηλεοπτικών προγραμμάτων. Ελάχιστος όμως κόσμος χρησιμοποιεί πραγματικά τις κεντρικές πλατείες. 

Η απουσία δραστηριοτήτων καθιστά τη σχέση των Αθηναίων με τον δημόσιο χώρο φαντασιακή. Στη μνήμη της πόλης η πλατεία Συντάγματος παραμένει συνδεδεμένη με τις προεκλογικές συγκεντρώσεις της δεκαετίας του 1980 και το «μεγαλύτερο δέντρο» της Ευρώπης. Οι πλαστικές σημαίες, τα συρμάτινα δέντρα και τα μελαγχολικά καρουζέλ δύσκολα μπορούν να συγκροτήσουν ισχυρές συλλογικές αναφορές. Παρ’ όλα αυτά η πλατεία Συντάγματος εξακολουθεί να διατηρεί μια μικροαστική αξιοπρέπεια. Ο χώρος μπορεί να στερείται νοημάτων, αλλά εξακολουθεί να διατηρεί ένα μέρος από την αίγλη του παρελθόντος.

Το 2008 οι φλόγες του χριστουγεννιάτικου δέντρου πλήγωσαν την αξιοπρέπεια της πλατείας και οδήγησαν στην παρακμή της. Ακολούθησε η έξαρση του παραεμπορίου, οι εκρήξεις βίας και η παρακμή της εμπορικής δραστηριότητας. Είναι η ίδια περίοδος που πολλοί Aθηναίοι συνειδητοποιούν την ανάγκη προάσπισης των δικαιωμάτων τους στον δημόσιο χώρο. Με τη βοήθεια του Διαδικτύου, των ιστολογίων και των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σχηματίζονται ετερογενείς ομάδες πολιτών και κινήματα ακτιβιστών, τα οποία προλειαίνουν το έδαφος για τα όσα συμβαίνουν σήμερα στο Σύνταγμα. Δεν είναι τυχαίο ότι η ομάδα των Iσπανών ακτιβιστών, που ενθάρρυνε το αθηναϊκό ξέσπασμα, χρησιμοποιεί στο twitter το όνομα @takethesquare. Η σχέση των πολιτών με τον δημόσιο χώρο ωριμάζει καθώς εγκαταλείπει το πεδίο του φαντασιακού και μεταβαίνει σε μια περίοδο διεκδικήσεων.

Το ξέσπασμα των «αγανακτισμένων» πολιτών δίνει νέο λειτουργικό και συμβολικό νόημα στην πλατεία Συντάγματος. Ο κατακερματισμένος δημόσιος χώρος μεταμορφώνεται καθώς τα διαφορετικά επίπεδα της πλατείας φιλοξενούν διαφορετικές εκδηλώσεις: Το οδόστρωμα της λεωφόρου Αμαλίας καταλαμβάνεται από τον κύριο όγκο των διαδηλωτών που εκδηλώνουν την οργή τους απέναντι από το κτίριο του Κοινοβουλίου. Στο χαμηλότερο επίπεδο φιλοξενείται η ανοικτή συνέλευση των πολιτών. Ενώ στα παρτέρια του κήπου εγκαθίσταται η κατασκήνωση του πυρήνα των «αγανακτισμένων». 

Οι διαφορετικές πλατείες λειτουργούν συμπληρωματικά: Επάνω εκτονώνεται η ανάγκη διαμαρτυρίας, ενώ κάτω αρθρώνεται πολιτικός λόγος. Είναι ακόμη αξιοσημείωτο ότι η γύρω πόλη συνεχίζει να λειτουργεί κανονικά. Η κυκλοφορία των γύρω δρόμων επιβαρύνεται πολύ λιγότερο από ό,τι κανείς θα περίμενε, ενώ τα καταστήματα επωφελούνται από την ατμόσφαιρα γιορτής που επικρατεί στο κέντρο της πόλης. 

Η πλατεία, που άλλοτε απομόνωνε, τώρα πια ενώνει, παράγει πολιτική και πλημμυρίζει από νόημα. Ο δημόσιος χώρος φιλοξενεί ένα σύνθετο πλέγμα διαφορετικών δραστηριοτήτων και γίνεται φορέας ισχυρών συλλογικών μηνυμάτων. Η πλατεία έχει πλέον ανακτήσει την πολιτική διάστασή της. Και η πόλη έχει ανακτήσει την πλατεία της.