Γράφει ο Τάκης Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr
Η επική σύγκρουση, στα τέλη του καλοκαιριού - αρχές φθινοπώρου του 490, μεταξύ 10.000 αρχαίων Αθηναίων και Πλαταιών, με 30.000 Μήδους, ως πολεμικό γεγονός συγκαταλέγεται στις δεκαπέντε σπουδαιότερες μάχες μέχρι το Βατερλό.
Η στρατιωτική αντιπαράθεση Ελλήνων και Περσών εκτιμάται στα πολεμικά χρονικά ως «μία από τις μεγαλύτερες μάχες της ιστορίας», «η πρώτη μεγάλη αποφασιστική μάχη στην παγκόσμια ιστορία», η «πρώτη αμφίβια πολεμική επιχείρηση στον κόσμο», « η πρώτη σύγκρουση Ελλήνων και Περσών επί ελληνικού εδάφους».
Τις πολλές συναφείς αξιολογήσεις συνοψίζει επιγραμματικά η περίφημη φράση του Τζον Στιούαρτ Μιλ ότι υπήρξε σημαντικότερη για την Αγγλία απ΄ ό,τι η μάχη του Χάστιγκ (η εισβολή των Νορμανδών στο νησί το 1066 θεωρείται η αποφασιστικότερη σύγκρουση επί αγγλικού εδάφους μέχρι τη Μάχη της Αγγλίας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο).
Ανωτερότητα. Βεβαίως, δεν ήταν ο Μαραθώνας από στρατιωτική άποψη που έκρινε την ελληνοπερσική σύγκρουση. Αυτή θα κριθεί μια δεκαετία αργότερα στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές. Ο Μαραθώνας προκαθόρισε το αποτέλεσμα, αφού, όπως παραδίδει ο Ηρόδοτος, μέχρι τότε οι Ελληνες αντικρίζοντας μηδική φορεσιά τρόμαζαν.
Οι ιστορικοί του πολέμου προβάλλουν συνήθως τον στρατηγικό νου του Μιλτιάδη, την αποτελεσματικότητα του οπλισμού και της πολεμικής τακτικής των Ελλήνων. Την ανωτερότητα της φάλαγγας των οπλιτών και, ειδικά, την αντιμετώπιση του καταιγισμού των βελών, που λύγιζε μέχρι τότε κάθε αντίπαλο των Περσών.
Η τακτική της «λαβίδας», που εφάρμοσε ο Μιλτιάδης, σε συνδυασμό με τον συγχρονισμό «στο πεδίο της μάχης σε χώρο, χρόνο και στόχο, ώστε να επιτευχθεί η στρατιωτική υπεροχή στο αποφασιστικό σημείο», αποτέλεσε μάθημα σε στρατιωτικές ακαδημίες. Ο ευφυής ελιγμός επαναλήφθηκε μελλοντικά σε άλλες κλίμακες. Από τους Πέρσες εναντίον του Μ. Αλεξάνδρου στα Γαυγάμηλα, από τον Αννίβα κατά των Ρωμαίων στις Κάνες, τους Πρώσους στο Βατερλό και σ΄ άλλες περιπτώσεις έως και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Βρίσκεται στον πυρήνα της γερμανικής τακτικής στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στις επιθέσεις εναντίον Πολωνίας, Γαλλίας και ΕΣΣΔ. Αλλά και με μάχες τύπου Μαραθώνα θ΄ απαντήσουν οι σοβιετικοί στο Στάλιγκραντ, όπου άλλαξε η φορά του πολέμου.
Οι περισσότεροι στρατιωτικοί ιστορικοί, αξιολογώντας τον Μαραθώνα ως πολεμικό γεγονός, αναφέρουν ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το σπουδαίο έργο του Χανς Ντε Δρου για τον πόλεμο στην αρχαιότητα:
«Η εικόνα του Μιλτιάδη φαντάζει γιγάντια? Η πιο πλήρης και σπάνια μορφή ηγεσίας στη μάχη, που έχει προκαλέσει η τέχνη του πολέμου ως σήμερα. Ο συνδυασμός άμυνας-επίθεσης βρίσκεται εδώ στις απλές γραμμές του κλασικού έργου τέχνης, του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος στην ιστορία μας... Ολα είχαν κανονιστεί για τη στιγμή αυτή (της επίθεσης). Ούτε ένα λεπτό πιο νωρίς, γιατί οι Αθηναίοι θα έφθαναν ξέπνοοι στον εχθρό. Ούτε ένα λεπτό πιο αργά, επειδή τότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν τον στόχο τους και οι άνδρες θα έπεφταν ή θα δίσταζαν, θα επιβράδυναν και θα εξανέμιζαν την ορμή της εφόδου, που έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στον αντίπαλο για να φέρει τη νίκη...»
Στο μέλλον, καταλήγει ο Δρου, βρίσκουμε πολλές παρόμοιες περιπτώσεις, «ποτέ όμως μια μεγαλύτερη...».
«Ετσι σώθηκε ο κόσμος...»
«Ετσι σώθηκε η Αθήνα και μαζί της σώθηκε η Ελλάς, σώθηκε ο κόσμος. Για να είμαστε βέβαια δίκαιοι πρέπει να πούμε ότι ο Πέρσης δεν θ' αφάνιζε την Ελλάδα Ωστόσο, η δημοκρατία θα είχε σβήσει. Και δεν θα γινόταν η πηγή ή έστω το πλαίσιο του κλασικού πνεύματος και πολιτισμού που εδραιώθηκε τις μέρες του Κίμωνος και του Περικλέους. Η Ελλάς, φόρου υποτελής στον Πέρση, όση αυτονομία και αν θα είχαν διατηρήσει οι πόλεις της, θα είχε χάσει την υπερηφάνεια που ήταν μια απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει ό,τι έγινε Και για να προσφέρει ό,τι πρόσφερε στην ανθρωπότητα» (Παν. Κανελλόπουλος «Από τον Μαραθώνα στην Πίδνα»).
Οι μαραθωνομάχοι «πατέρες της ελευθερίας» των Ευρωπαίων
Πόρισμα του Πλάτωνα
Ο Πλάτων στον διάλογό του «Μενέξενος» θα συμπυκνώσει την πανελλήνια και πανευρωπαϊκή σημασία της επικής σύγκρουσης: «Εκείνοι οι άνδρες δεν είναι οι φυσικοί πατέρες μας, αλλά και πατέρες της ελευθερίας και δικής μας και όλων όσων κατοικούν στην ήπειρο αυτή».
Ρωμαϊκός θαυμασμός
Ο βιογράφος και ιστορικός Κορνήλιος Νέπος, γράφοντας «λαϊκά» τον 10ο αιώνα, θ' αποτυπώσει μια κοινή διαπίστωση σε προγενέστερους και κατοπινούς: «Δεν επετεύχθη ποτέ πιο ένδοξη μάχη. Γιατί ποτέ ένας τόσος μικρός στρατός δεν ταπείνωσε μια τόσο μεγάλη δύναμη».
Τόπος αρετής
Ο ρήτορας Ελιος Αριστείδης (2ος αιώνας) αποτυπώνει τη σημασία της μάχης αργότερα: «Τόση έγινε η δόξα εκείνων των ανδρών και το γόητρο της νίκης, ώστε έκαναν τον τόπο σύμβολο αρετής. Δεν υπάρχει κανένας που ακούγοντας Μαραθώνας να μην αισθάνεται ψυχική ανάταση».
Πήρε γρήγορα μυθικές διαστάσεις
Διαχρονικό σύμβολο πανανθρώπινων αξιών
Αυτό που προσδίδει στη μάχη διαχρονική σημασία δεν είναι, φυσικά, η πραγματική πολεμική διάσταση του Μαραθώνα. Παρά το γεγονός ότι από την έκβασή της σώθηκε τότε η Αθήνα (επομένως και τ΄ άλλα κράτη-πόλεις του ελλαδικού χώρου), αποχώρησε ηττημένος από την Ευρώπη ο στρατός του «πλανητάρχη» Δαρείου κι άρχισε ν΄ ανατέλλει το αθηναϊκό άστρο.
Είναι, κυρίως, οι συμβολισμοί και οι σχεδόν μυθικές διαστάσεις της μάχης αμέσως μετά τη νίκη των Αθηναίων, όλο τον καθοριστικό για την αρχαία ιστορία και τον πολιτισμό 5ο π.Χ. αιώνα, τα κατοπινά χρόνια από τη μακεδονική έως την κλασικιστική ευρωπαϊκή εποχή και τη νεοελληνική ιστορία.
Ο αρχαιολόγος Γ. Σταϊνχάουερ, από τους πιο έγκυρους σύγχρονους ειδικούς για τον Μαραθώνα, θέτει ως εξής το ζήτημα από την άποψη αυτή: «Ανεξάρτητα από τη στάση του καθενός μας απέναντι σε ιστορικές υποθέσεις του τύπου "τι θα γινόταν αν δεν...", εκείνο που ενδιαφέρει είναι το αναμφισβήτητο γεγονός ότι το πραγματικό μέγεθος της σύγκρουσης δεν θα μπορέσει ποτέ να συγκριθεί με την τεράστια ιδεολογική σημασία της νίκης για την Αθήνα και για το μέλλον της, και παραπέρα για ολόκληρο τον πολιτισμό μας. Η νέα δημοκρατία με τη νικηφόρα αντιμετώπιση, στο πεδίο της μάχης, της μεγάλης Περσικής Αυτοκρατορίας απέδειξε τη δυνατότητά της για επιβίωση και απέκτησε την απεριόριστη αυτοπεποίθηση πάνω στην οποία θα στηρίξει τη μετέπειτα ηγεμονική της πορεία της στην πολιτική, όπως και στον πολιτισμό...»
Αξίες της Ευρώπης. Από μια ευρύτερη οπτική η γνωστή Γαλλίδα ακαδημαϊκός Jacqueline De Romilly, τοποθετώντας τη μάχη στο πλαίσιο των ελληνομηδικών πολέμων, βρίσκει ακριβώς στον Μαραθώνα στοιχεία για τη γέννηση της σημερινής ευρωπαϊκής συνείδησης: «Οι Ελληνες, σε αυτή τη σύγκρουση, οδηγήθηκαν στο να εκφράσουν τις αξίες που τους αντιπαρέθεταν στους βαρβάρους, καθώς και ότι οι αξίες αυτές έχουν γίνει οι ίδιες αξίες της δικής μας Ευρώπης».
Η ίδια κρίνει ότι η αφετηρία της ευρωπαϊκής συνείδησης εντοπίζεται «στη μεθόριο των δύο ηπείρων, της Ευρώπης και της Ασίας. Και δεν μπορούσε να εμφανισθεί παρά μόνο εάν ένας λαός αφοσιωμένος στη διαύγεια ανακάλυπτε μια μέρα την ύπαρξη μιας βαθιάς αντίθεσης μεταξύ τους...»: οι Ελληνες συγκρουόμενοι με τον κατακτητικό στρατό των Περσών κατά τους Μηδικούς πολέμους, έκαναν αυτήν την ανακάλυψη και αμέσως την εξέφρασαν με πειστικότητα...»
Ο Μαραθώνας ήταν για τους αρχαίους Αθηναίους σημείο αναφοράς της δημοκρατίας τους και του ηγεμονισμού τους στον ελλαδικό χώρο.
Συμβολίζει το αθηναϊκό ιδεώδες του «χρυσού αιώνα» και την Αθήνα ως πρόμαχο της Ελλάδας, όπως εκφράζεται στο περίφημο σιμωνίδειο επίγραμμα («Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι εστόρεσαν δύναμιν»).
Αργότερα θα γίνει σύμβολο μιας πανελλήνιας συσπείρωσης και ενότητας εναντίον των «βαρβάρων», για να φτάσει έως τις μέρες μας να χρησιμοποιηθεί και ως εργαλείο σε θεωρίες αντίθετες προς το δημοκρατικό πνεύμα του Μαραθώνα (σύγκρουση πολιτισμών)
Θεμέλιο δημοκρατίας
«Η φάλαγγα των οπλιτών είχε συμβάλει τα μέγιστα στη διάδοση μιας εξισωτικής ιδεολογίας, αφού οι πολεμιστές ήταν όλοι όμοιοι. Ομως τούτη η ισότητα αφορούσε μόνον εκείνους που ήταν σε θέση ν΄ αποκτήσουν πανοπλία. Αυτό είναι σημαντικό στοιχείο, γιατί στο αθηναϊκό φαντασιακό ο Μαραθώνας δεν είναι μόνο το σύμβολο της ελληνικής ελευθερίας ενάντια στους Βαρβάρους που είναι υποταγμένοι σ΄ ένα δεσπότη, αλλά επίσης σύμβολο αυτού το οποίο ο Αριστοτέλης αποκαλεί πόλη των οπλιτών, για να το αντιδιαστείλει από την πόλη των ναυτικών που θα γίνει αργότερα η Αθήνα (με την ανάπτυξη της δημοκρατίας) (C. Mosse «Ο Ελληνας άνθρωπος»).
Η παράδοση του μαραθωνοδρόμου
Τη μνήμη και τη δόξα του Μαραθώνα διατήρησε στους αιώνες ο μαραθωνοδρόμος της νίκης. Ο αγγελιαφόρος που οπλισμένος έφτασε τρέχοντας στην Αθήνα για να αφήσει την τελευταία του πνοή μαζί με το νενικήκαμεν μπροστά στο πρυτανείο.
Η διαμνημόνευση της παράδοσης αυτής -αδιάφορο αν πρόκειται για αληθινή ή φανταστική ιστορία- εξασφαλίστηκε στο διηνεκές, έμφορτη από συμβολισμούς, με την καθιέρωση του Μαραθώνιου δρόμου από τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896.
Δεν πρόκειται, βεβαίως, για τον Αθηναίο Φειδιππίδη, τον ημεροδρόμο που κατονομάζει ο Ηρόδοτος. Αυτός στάλθηκε μία εβδομάδα πριν από τη μάχη στη Σπάρτη για να ζητηθεί βοήθεια. Εφτασε εκεί διανύοντας μια απόσταση 1.140 σταδίων (230 χιλιόμετρα) σε δύο μέρες. Να θυμίσουμε ότι για την ίδια απόσταση οι 2.000 Σπαρτιάτες χρειάστηκαν τρεις μέρες.
Οι αρχαίες μαρτυρίες για τον μαραθωνοδρόμο είναι λιγοστές και όλες μεταγενέστερες των γεγονότων. Οταν πια ο Μαραθώνας έχει πάρει μυθικές διαστάσεις.
Πρώτος αναφέρεται σε αυτόν ο ιστορικός και περιηγητής του 4ου π.Χ. αιώνα Ηρακλείδης ο Ποντικός (σώζεται σχετικό απόσπασμα). Τον ονομάζει Θέρσιππο, προσθέτοντας ότι καταγόταν από τον Δήμο της Ερχιάς (σημερινά Σπάτα). Ο ίδιος αναφέρει ότι οι πολλοί -προφανώς σύγχρονοι και προγενέστεροι- του απέδιδαν το ταιριαστό όνομα του Ευκλέα.
Την πληροφορία αυτή μεταφέρει τέσσερις αιώνες αργότερα ο Πλούταρχος: «Την τοίνυν του Μαραθώνος μάχην ανήγγειλεν, ως μεν Ηρακλείδης ο Ποντικός ιστορεί, Θέρσιππος ο Ερχιεύς. Οι δε πλείστοι λέγουσιν Ευκλέα, δραμόντα συν τοις όπλοις θερμόν από της μάχης και ταις θύραις εμπεσόντα, των πρώτων τοσούτον μόνον ειπείν "χαίρομεν" ειτ΄ ευθύς εκπνεύσαι».
Ο Λουκιανός (2ος αιώνας) τον αποκαλεί Φιλιππίδη, συγχέοντάς τον, όπως υποστηρίζουν οι ειδικοί, με τον ηροδότειο Φειδιππίδη. Η εικόνα ενός υπερδρομέα που διανύει μεγάλες αποστάσεις για να μεταφέρει μήνυμα μέγιστης σπουδαιότητας, ξεπερνώντας τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων και αντοχών, έχει περάσει στη σφαίρα του ευγενούς πανανθρώπινου θρύλου από την αρχαιότητα ακόμη...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου