Οταν το μέλλον της Ευρώπης κρινόταν στον Μαραθώνα

Του ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΔΙΑΜΑΝΤΗ

«Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι, χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν»

Σιμωνίδης

Την ιστορία πάντα τη γράφουν οι νικητές ή, με άλλα λόγια, αυτοί δίνουν τα τεκμήριά της- ποτέ οι χαμένοι ή οι αδύνατοι. Το επίγραμμα του ποιητή Σιμωνίδη, ο οποίος επικράτησε του Αισχύλου μετά τη μάχη και ανέλαβε αυτός τη σύνταξη των επιτυμβίων, δίνει τη διάσταση της περσικής ήττας στον Μαραθώνα. Ελλήνων προμαχούντες οι Αθηναίοι, δηλαδή αυτοί μόνοι εκπροσωπούντες το έθνος των Ελλήνων και το σύνολο του ευρωπαϊκού κόσμου, σταμάτησαν την προέλαση των Ασιατών και την επέκταση του περσικού κράτους προς την Ευρώπη.

Τα γεωπολιτικά δεδομένα

Ποιος ήταν ο κόσμος στην αυγή του 5ου αιώνα π.Χ.; Ηταν ένας κόσμος διπολικός. Η Μεγάλη Ελλάς, η οποία προήλθε από τον ελληνικό αποικισμό του 7ου αιώνα, συγκροτούσε ένα μεγάλο δίκτυο πόλεων ελληνικών, που εκτείνονταν από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι τις ακτές της Ιβηρικής χερσονήσου. Η ευρωπαϊκή ήπειρος είχε το κέντρο της στις μεσογειακές ακτές, στα μεγάλα εμπορικά κέντρα που ήταν, τα περισσότερα, στα χέρια συμπαγών ελληνικών πληθυσμών. Η Τραπεζούντα και η Σινώπη στον Εύξεινο, η Μίλητος και η Εφεσος στη Μικρά Ασία, η Απολλωνία και η Ναύκρατις στις αφρικανικές ακτές, οι Συρακούσες στην Ιταλία και η Νίκαια με την Μασσαλία προς δυσμάς, οριοθετούσαν αυτόν τον ελληνικό και ταυτόχρονα ευρωπαϊκό κόσμο. 

Στην Ανατολή, από τα μέσα του 6ου αιώνα δημιουργείται το μεγάλο περσικό κράτος, μετά την κατίσχυση των Περσών και των Μήδων επί των λοιπών κρατών της Ανατολής, δηλαδή της Λυδίας, της Βαβυλωνίας και της Καππαδοκίας. Σε σύντομο διάστημα καταλαμβάνεται η Αίγυπτος από τον Καμβύση και έτσι, ενώ έχει ήδη επεκταθεί μέχρι την Μικρά Ασία, το τεράστιο περσικό κράτος εκτείνεται από την Ινδία μέχρι το Αιγαίο.

Αυτοί ήταν οι δύο μεγάλοι γεωπολιτικοί άξονες στην αυγή του 5ου αιώνα. Το περσικό κράτος ήταν η μεγάλη αναδυόμενη δύναμη, η οποία μοιραίως οδηγείτο προς δυσμάς, προς τους μεγάλους εμπορικούς θαλάσσιους δρόμους. Το κράτος αυτό, με κέντρο τα Εκτάβανα και τη Σούσα, αποτελούσε ένα μάλλον ενιαίο μόρφωμα, τόσο από πολιτικής όσο και από διοικητικής απόψεως. Χωρισμένο σε σατραπείες, οι επικεφαλής των οποίων απέδιδαν στο κέντρο, στο βασιλιά δηλαδή, φόρους και στρατό, προσομοιάζει αρκετά με την οθωμανική διοίκηση που γνωρίσαμε πολλούς αιώνες αργότερα. Ηταν ένα τεράστιο πολυεθνικό κράτος, με αυτονομία των επιμέρους περιοχών, αλλά και συμπαγή διοίκηση.

Αθήνα και Σπάρτη

Από την άλλη, η ελληνική Μεσόγειος συγκροτείτο από ένα πυκνό δίκτυο πόλεων, με ξεχωριστούς θεσμούς και χαλαρή ενότητα. Στο κέντρο αυτού του δικτύου βρισκόταν η Σπάρτη και η Αθήνα με τους συμμάχους τους. Δεδομένης της μεγάλης πολιτισμικής υπεροχής και συνοχής του ελληνικού κόσμου, η χαλαρή αυτή πολιτική ενότητα συμπληρωνόταν από μια στέρεη συνείδηση πνευματικής συνοχής και εθνικής συσσωμάτωσης. Εκφράσεις της συνοχής αυτής ήταν οι ομοσπονδίες των πόλεων, τα κοινά Ιερά της Ολυμπίας και των Δελφών -τα οποία λειτουργούσαν και εν είδει διεθνών δικαστηρίων, επιλύοντας διαφορές σε ανώτατο επίπεδο-, οι πανελλήνιοι αγώνες και η συνείδηση κοινότητας πολιτισμού που παράγει την ελληνική γραμματεία της εποχής, τη φιλοσοφία και την τέχνη.

Ετσι έχουν τα πράγματα διεθνώς περί το 500 π.Χ. Αλλά η Μεγάλη Ελλάς έχει ήδη συρρικνωθεί δραματικά στην Ανατολή. Ολες οι ελληνικές πόλεις της Ιωνίας ελέγχονται από τον Δαρείο, το βασιλιά των Περσών. Η Σπάρτη την εποχή αυτή κατέχει οπωσδήποτε, παρά τον απομονωτισμό της, τα πρωτεία ως βασική στρατιωτική δύναμη ανέμεσα στις άλλες ελληνικές πόλεις. Η σταθερότητα του πολιτικού της συστήματος, σε αντίθεση με τις συνεχείς πολιτικές μεταβολές στις άλλες ελληνικές πόλεις και η κοινωνική της συνοχή, της έδιναν την αίγλη της μεγάλης δύναμης.

Είναι χαρακτηριστικό πως μόνον μετά την επέκταση του εκχρηματισμού των οικονομιών των λοιπών πόλεων, που οδήγησε σε ραγδαία αύξηση της συσσώρευσης του εμπορικού πλούτου, αρχίζει η παρακμή της Σπάρτης και η δημογραφική της σταδιακή μείωση. Ακόμη στις αρχές του 5ου αιώνα αριθμεί περίπου 10.000 πολίτες, που έχουν επικεφαλής δύο βασιλείς.

Η Αθήνα την εποχή αυτή μόλις βγαίνει από την περιπέτεια της τυραννίας του Πεισίστρατου και των διαδόχων του, του Ιππαρχου και του Ιππία. Το 514 δολοφονείται ο Ιππαρχος από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, ενώ ο σκληρός Ιππίας, παρά τις διώξεις και την επιστράτευση μισθοφόρων, δεν έχει καλύτερη τύχη. Χάνοντας τα μεταλλεία του Παγγαίου από τους Πέρσες, χάνει μια βασική πηγή προσόδων και καταφεύγει σε βαριές φορολογίες. Φορολογούσε μέχρι και τις αυλές των σπιτιών, μέχρι και τις γεννήσεις και τους θανάτους.

Φυσικά οι Αθηναίοι έγιναν έξαλλοι και ο Ιππίας άρχιζε να χάνει το παιχνίδι, καθώς και η Σπάρτη και το Μαντείο των Δελφών στράφηκαν εναντίον του. Κάπως έτσι ο Ιππίας αναγκάστηκε να φύγει από την Αθήνα και να καταφύγει στην αυλή του Δαρείου. Ηταν η αρχή του τέλους για την απόφαση των Περσών να επιτεθούν εναντίον της Ελλάδας. Οι μηδικοί πόλεμοι άρχιζαν, καθώς στην Αθήνα εδραιωνόταν η Δημοκρατία.

Λίγο πριν από το Μαραθώνα

Τα γεγονότα άρχισαν να τρέχουν πολύ γρήγορα, μετά την επανάσταση της Ιωνίας που κράτησε από το 499 μέχρι το 494 π.Χ. Οι Αρισταγόρας, ο άρχων της Μιλήτου, συγκαλεί μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του κατά της Νάξου και φοβούμενος την αντίδραση των Περσών, συνέλευση των Ιώνων και αποφασίζεται η επανάσταση και η απόσχιση από το περσικό κράτος. Παρά την αντίδραση του ιστορικού Εκαταίου, ο οποίος τους υπενθύμισε τη δύναμη του αντιπάλου, οι Ιωνες αποφάσισαν άλλα. Σε όλες τις πόλεις ανετράπησαν με εξέγερση οι τύραννοι και εξελέγησαν δημοκρατικά οι αντιπρόσωποι του λαού. Εξελέγησαν επίσης οι αρχιστράτηγοι, κόπηκε κοινό νόμισμα και ζητήθηκε βοήθεια από την Αθήνα και τη Σπάρτη. Ο Αρισταγόρας πήγε κατ' αρχάς στον Κλεομένη, τον βασιλιά της Σπάρτης. Αλλά παρά τις ικεσίες του και την απόπειρα δωροδοκίας του, ο αγέρωχος και δύσπιστος Σπαρτιάτης δεν πείστηκε. 

Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον σχετικό διάλογο: «Πόσες ημέρες δρόμο απέχουμε από την Ιωνική θάλασσα;». «...3 μήνες...», απάντησε ο Αρισταγόρας. Και ο Κλεομένης, πιστός στον συντηρητισμό της Σπάρτης, του είπε: «Ξένε Μιλήσιε, φύγε από τη Σπάρτη πριν δύσει ο ήλιος. Δεν λες ευχάριστο λόγο στους Σπαρτιάτες, θέλοντας να τους φέρεις σε απόσταση 3 μηνών από τη θάλασσα».

Αλλά η Αθήνα έβλεπε πιο μακριά, καθώς είχε άλλη πολιτική στη διεθνή σκηνή. Μια πολιτική δυναμικής επέκτασης οικονομικού και πολιτιστικού τύπου, μέσω κυρίως του θαλάσσιου εμπορίου. Ετσι η εκκλησία του Δήμου αποφάσισε να βοηθήσει τους Ιωνες, προσβλέποντας σε μια μελλοντική συμμαχία, ευνοϊκή για τα αθηναϊκά συμφέροντα και φοβούμενη ταυτόχρονα την επικράτηση των Περσών και την επιστροφή στην εξουσία του Ιππία, ο οποίος όλο αυτό το διάστημα προετοίμαζε κοντά στο Δαρείο την επάνοδό του.

Οι Αθηναίοι έστειλαν 20 πλοία με αρχηγό τον Μελάνθιο. Αλλά οι εξελίξεις επιβεβαίωσαν τον Εκαταίο. Επειτα από μάχες 5 ετών οι Πέρσες επεκράτησαν παντού και το καλοκαίρι του 494 π.Χ. η Μίλητος, η κορωνίς των ιωνικών πόλεων, παραδόθηκε στην καταστροφή. Ετσι έληξε η ιωνική επανάσταση.

Η καταστροφή της Μιλήτου προκάλεσε σοκ στους αθηναίους πολίτες και ο τραγικός ποιητής Φρύνιχος ετοίμασε το δράμα του «Μιλήτου Αλωσις». «Αλλ' ότε εδιδάχθη...δηλαδή παρεστάθη επί της σκηνής το δράμα τούτο, το θέατρον εξελύθη εις δάκρυα και τοσαύτη υπήρξεν η κοινή συγκίνησις, ώστε επεβλήθη εις τον ποιητήν ζημία δραχμών χιλίων, ως αναμνήσαντα οικήια κακά και απηγορεύθη του λοιπού η παράστασις». (1)

Ετσι ο δρόμος του Δαρείου προς την ελληνική χερσόνησο ήταν ανοιχτός. Η πρώτη μεγάλη σύγκρουση των δύο κόσμων ήταν επί θύραις.

Η μεγάλη μάχη

Ο Δαρείος στέλνει κατ' αρχάς τον στρατηγό Μαρδόνιο, ο οποίος με 600 περίπου πλοία και 40.000 άντρες καταλαμβάνει τη Θράκη και τη Μακεδονία. Αλλά μετά την καταστροφή του στόλου του στον Αθω από τρικυμία αναγκάζεται να επιστρέψει. Ο Δαρείος στέλνει το 591 πρεσβευτές του σε όλες τις ελληνικές π.χ. πόλεις και προτείνει συμμαχία και υποταγή, ζητώντας συμβολικά «γην και ύδωρ».

Μπροστά στο φόβο του ανίκητου περσικού στρατού, όλες σχεδόν οι ελληνικές πόλεις και τα νησιά υποκύπτουν και συμβιβάζονται. Αλλά οι Σπαρτιάτες και οι Αθηναίοι δεν δείχνουν τον ίδιο ρεαλισμό. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι πρώτοι πετάνε τους απεσταλμένους σε ένα πηγάδι για να πάρουν γη και νερό, ενώ οι δεύτεροι απλώς τους σκοτώνουν ως ενόχους για κατασκοπία.

Και την άνοιξη του 490 π.Χ. οι στρατηγοί του Δαρείου, Δάτις και Αρταφέρνης, με στόλο 600 πλοίων και στρατό περίπου 50.000 αντρών, αποπλέουν από την Κιλικία και κατευθύνονται προς την Εύβοια. Μαζί τους και ο μηδίσας τύραννος Ιππίας, που ζητάει εξουσία και εκδίκηση. (2)

Στην Αθήνα τα πολιτικά πράγματα βρίσκονται σε εξαιρετικά δυναμική φάση, καθώς τα δύο μεγάλα κόμματα, το συντηρητικό υπό τον Αριστείδη και το δημοκρατικό υπό τον Θεμιστοκλή, αγωνίζονται να δώσουν τη δική τους σφραγίδα στη στρατηγική της Αθήνας. Ο Αριστείδης, άντρας ταπεινής καταγωγής αλλά εξόχως συντηρητικός, πιστεύει στη χρυσή απομόνωση και δεν βλέπει με καλό μάτι την εμπορική επεκτατικότητα των δημοκρατικών. Ετσι, είναι κατ' αρχάς δύσπιστος σε όλες τις επεμβάσεις και τις συμμαχίες εναντίον των Περσών. Αντίθετα ο Θεμιστοκλής, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και ηγέτης των δημοκρατικών, πιστεύει σε μια δυναμική εξωτερική πολιτική επεμβάσεων οι οποίες και μόνον θα μπορούσαν να ανακόψουν τον περσικό κίνδυνο.

Ταυτόχρονα, λίγο πριν, μόλις έχει φτάσει από τη Θράκη ο Μιλτιάδης, ο οποίος εκλέγεται μεταξύ των στρατηγών. Η Αθήνα ευτύχησε, κυριολεκτικά, να έχει την πιο κρίσιμη ώρα ως επικεφαλής τρεις μεγάλους πολιτικούς ηγέτες.

Η βοήθεια που ζητείται, στο πλαίσιο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, από τη Σπάρτη αργεί. Ο ημεροδρόμος Φειδιππίδης φτάνει μεν εγκαίρως σε 48 ώρες, αλλά οι Σπαρτιάτες επικαλούνται λόγους θρησκευτικής τάξης και υπόσχονται πως θα στείλουν ενισχύσεις μετά την πανσέληνο, ενώ κατά τον Πλάτωνα είναι απασχολημένοι με τον Μεσσηνιακό πόλεμο και γι' αυτό καθυστερούν.

Το ευφυές σχέδιο

Το αποτέλεσμα είναι να συγκεντρωθούν μόνον 9.000 Αθηναίοι και 1.000 Πλαταιείς. Ο Μιλτιάδης γνωρίζει ήδη από την εμπειρία του στη Θράκη τους Πέρσες και πιστεύει στη νίκη. Πείθει τους στρατηγούς σε ένα ευφυές όσο και απλό σχέδιο. Εφόσον οι Πέρσες έχουν στρατοπεδεύσει στο Μαραθώνα, λογικό είναι να μην περιμένουν εκεί τη μάχη, καθώς θα υποθέτουν πως οι Αθηναίοι δεν θα διακινδύνευαν μια σύγκρουση σε ανοιχτό πεδίο. Από την άλλη, εάν περίμεναν τους Πέρσες μπροστά στην πόλη, τότε αφ' ενός θα έδιναν την πρωτοβουλία στον αντίπαλο και αφ' ετέρου, λόγω αριθμητικής υστέρησης, αργά ή γρήγορα θα υπέκυπταν. Αρα;

Επίθεση, διότι ναι μεν ο Μαραθώνας ήταν ένας χώρος σχετικά ευρύς, αλλά επίσης μια προσεκτικότερη ματιά έδειχνε πως υπήρχαν και κάποιες παγίδες. Τα έλη, για παράδειγμα. Ετσι όλη η δύναμη των Αθηναίων αποφασίζεται να παραταχθεί στο Μαραθώνα, απέναντι ακριβώς από τους Πέρσες.

Οταν ο Ιππίας, ο Δάτις και ο Αρταφέρνης είδαν τους Αθηναίους, πίστεψαν σε μια εύκολη νίκη. Και δεν κινήθηκαν, περιμένοντας. Αυτό ήταν ακριβώς και το κρίσιμο λάθος, που ταίριαζε απολύτως στον σχεδιασμό του Μιλτιάδη. Διότι ο πανέξυπνος αυτός στρατηγός έδινε μεγάλη σημασία στην ψυχολογική προετοιμασία των ανδρών του και στη διατήρηση του ενθουσιασμού -όλα αυτά τονώθηκαν με την άμεση επαφή των στρατευμάτων και την διά ζώσης εικόνα, που απάλυνε τη φήμη των σκληροτράχηλων Ασιατών.

Τα αντίπαλα στρατηγεία είχαν αντίθετες διατάξεις. Οι μεν Πέρσες παρέταξαν ένα εξαιρετικά ενισχυμένο κέντρο και πιο αδύνατα άκρα στη φάλαγγά τους, με σκοπό να πιέσουν τους Αθηναίους στο κέντρο, να αποκτήσουν υπεροχή και ακολούθως να στραφούν προς τα άκρα και να κυκλώσουν τον εχθρό. Ο Μιλτιάδης ενίσχυσε αντιθέτως τα άκρα, με σκοπό να υπερισχύσει εκεί και μετά να στραφεί προς το υποχωρούν κέντρο και να κυκλώσει τους Πέρσες. 

Τι θα έκρινε τη μάχη, λοιπόν;

Ο χρόνος. Οποιος προλάβαινε πρώτος στην πίεση, όποιος είχε την πρωτοβουλία. 

Ετσι ο Μιλτιάδης πήρε την απόφαση να επιτεθεί πρώτος. Οι στρατηγοί αντέδρασαν και η πρόταση του Μιλτιάδη δεν έπαιρνε πλειοψηφία, παρά μόνον μετά την μεταστροφή του γέροντα πολέμαρχου Καλλίμαχου. Αλλά έπρεπε και ο Μιλτιάδης να περιμένει τη σειρά του στην αρχιστρατηγία, καθώς η αθηναϊκή δημοκρατία όριζε πως οι δέκα στρατηγοί ανελάμβαναν εναλλάξ κάθε μέρα αυτό το πόστο. Ετσι, όταν ήρθε η σειρά του διέταξε επίθεση.

Οχι απλή επίθεση, αλλά μια γρήγορη και αιφνιδιαστική έφοδο, που έφερε τους δυο στρατούς σε ελάχιστο χρόνο σε μάχη σώμα με σώμα. Το ιππικό των Περσών δεν πρόλαβε. Οι φοβεροί ασιάτες τοξότες σχεδόν αχρηστεύτηκαν, καθώς η εξαιρετικά αραιή διάταξη των Αθηναίων απεύφευγε τις απώλειες. Και οι Πέρσες είδαν απορημένοι ένα τσούρμο να τρέχει ξαφνικά καταπάνω τους και σκέφτηκαν πως είχαν καταληφθεί από κάποια μανία- «οι δε Πέρσαι ορώντες δρόμω επιόντας παρεσκευάζοντο ως δεξόμενοι μανίην τε τοίσι Αθηναίοισι επέφερον και πάγχυ ολεθρίην, ορώντες αυτούς ολίγους και τούτους δρόμω επειγομένους ούτε ίππου υπαρχύσης σφι ούτε τοξευμάτων», αναφέρει ο Ηρόδοτος.

Τα πράγματα πήγαν κατά τον σχεδιασμό του Μιλτιάδη. Οι Πέρσες υποχώρησαν στα άκρα, ενώ στο κέντρο ο γενναίος Αριστείδης προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο υποχωρώντας. Και σε λίγο, μετά την επικράτηση των Αθηναίων στα άκρα, οι Πέρσες περικυκλώθηκαν και συνετρίβησαν. Εφευγαν ατάκτως προς τα πλοία, που ήταν στην παραλία του Σχινιά, ενώ οι Αθηναίοι προσπαθούσαν να καταλάβουν και τις τριήρεις. Εκεί σκοτώθηκε και ο αδελφός του Αισχύλου Κυνέγειρος, προσπαθώντας με τα χέρια του να σταματήσει τα πλοία. Εκεί έπεσε και ο ηρωικός Καλλίμαχος.

Η μάχη στο Μαραθώνα ήταν η πρώτη μεγάλη επίθεση ενός πανίσχυρου και οργανωμένου κράτους προς την Ευρώπη, η οποία αποκρούστηκε από τους λίγους πολίτες της Αθήνας, που θα άνοιγαν σε λίγο τον παγκόσμιο Χρυσό Αιώνα.

(1) Βλ. Κων/ νου Παπαρρηγόπουλου, «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», βιβλ. 3ον, σελ. 34, «Γαλαξίας» 1969

(2) Για τη δύναμη του περσικού στρατού δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες, παρά μόνον ο αριθμός των 600 πλοίων που δίνει ο Ηρόδοτος. Αλλά είναι λογικό να ενισχύθηκε ο στόλος και από τα νησιά του Αιγαίου, ενώ ταυτόχρονα υπήρξαν και μεταγωγικά πλοία για το ιππικό, με άγνωστο αριθμό ανδρών. Ο Σιμωνίδης μιλάει για 200.000, ο Πλάτων για 500.000 και ο Παυσανίας για 300.000. Πάντως, αν υπολογισθεί η χωρητικότητα των πλοίων και οι πιθανές ενισχύσεις, ο περσικός στρατός πρέπει να αριθμούσε περίπου 50.000 άντρες. 

ΠΗΓΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ