Η ρεαλιστική αξία της φαντασίας

International Herald Tribune

Tου Timothy Williamson

Καθηγητή Λογικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

Φανταστείτε πως είστε ένας σκλάβος στην αρχαία Ρώμη. Τώρα θυμηθείτε το. Το δεύτερο, σε αντίθεση με το πρώτο, είναι παράλογο. Εάν, όπως μαντεύω, δεν υπήρξατε ποτέ σκλάβος στην αρχαία Ρώμη, είναι επόμενο να μη μπορείτε να το θυμηθείτε. Με λίγη προσπάθεια, ο καθένας μπορεί να φανταστεί το αδύνατο. Φαίνεται κοινοτοπία να πεις ότι η μυθοπλασία ανήκει στο βασίλειο της φαντασίας και τα γεγονότα στο βασίλειο της γνώσης.

Γιατί ανέπτυξαν οι άνθρωποι την ικανότητα να φαντάζονται πράγματα που δεν είναι πραγματικά; Η αφήγηση ιστοριών τα προϊστορικά χρόνια ήταν κάτι σαν την ουρά του παγωνιού, με μόνη άμεση πρακτική χρήση την προσέλκυση ερωτικού συντρόφου; Βοήθησε πάντως τη Σεχραζάντ να παραμείνει ζωντανή εκείνες τις χίλιες και μια νύχτες – στο παραμύθι.

Αν το σκεφτούμε καλύτερα, η φαντασία είναι πολύ περισσότερο προσανατολισμένη στην πραγματικότητα απ’ όσο συνεπάγεται το στερεότυπο. Αν ένα παιδί φανταστεί ότι ο σκλάβος στην αρχαία Ρώμη περνούσε τη μέρα του βλέποντας αθλητικά στην τηλεόραση και κάνοντας πότε πότε καμιά αγγαρεία του σπιτιού, θα έχει φανταστεί λάθος. Δεν ήταν έτσι η ζωή του σκλάβου. Η φαντασία δεν είναι απλώς μια πηγή τυχαίων ιδεών. Το ζητούμενο είναι πόσο κοντά μπορείς να φτάσεις στο να φανταστείς τη ζωή του σκλάβου όπως πραγματικά ήταν και όχι πόσο πολύ μπορείς να απομακρυνθείς από την πραγματικότητα.

Η ικανότητα να φαντάζεσαι με προσανατολισμό την πραγματικότητα έχει μεγάλη αξία για την επιβίωση. Δίνοντάς σου τη δυνατότητα να φαντάζεσαι όλων των ειδών τα σενάρια, σε προετοιμάζει για κινδύνους και ευκαιρίες. Βρίσκεσαι μπροστά σε μια σπηλιά. Φαντάζεσαι ότι ξεχειμωνιάζεις εκεί, δίπλα σε μια ζεστή φωτιά - ευκαιρία. Φαντάζεσαι ότι μια αρκούδα μπαίνει μέσα - κίνδυνος. Αφού έχεις φανταστεί τις δυνατότητες, τις λαμβάνεις υπόψη στα σχέδιά σου. Αν μπει αρκούδα πώς θα την αντιμετωπίσεις; Αν αποφασίσεις να ξεχειμωνιάσεις, τι θα κάνεις για να έχεις φαγητό και νερό; Η απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα συνεπάγεται κι άλλη άσκηση της φαντασίας, που πρέπει όμως να είναι προσανατολισμένη στην πραγματικότητα.

Ο περιορισμός της φαντασίας από τη γνώση δεν την καθιστά πλεονάζουσα. Σπανίως γνωρίζουμε μια σαφή συνταγή για να τα βγάλουμε πέρα σε περίπλοκες καταστάσεις. Οφείλουμε να επεξεργαστούμε το τι θα κάνουμε εξετάζοντας τις δυνατότητες με τρόπους που είναι ταυτόχρονα ευφάνταστοι και ρεαλιστικοί. Η γνώση όχι μόνο δεν αναιρεί τη φαντασία αλλά της δίνει τη δυνατότητα να εκπληρώσει τον κεντρικό σκοπό της.

Για να προχωρήσουμε παραπέρα, μπορούμε να δανειστούμε μια αντιδιαστολή από τη φιλοσοφία της επιστήμης, τη διαφορά ανάμεσα στην έννοια της ανακάλυψης και την έννοια της επιβεβαίωσης. Στο στάδιο της ανακάλυψης, συλλαμβάνουμε ιδέες, δεν έχει σημασία πώς - ακόμα και μέσα από όνειρα ή χρήση ουσιών. Επειτα, στο στάδιο της επιβεβαίωσης, συγκεντρώνουμε αντικειμενικά στοιχεία για να κρίνουμε αν οι ιδέες αυτές είναι σωστές. Στην εικόνα αυτή, τα κριτήρια του ορθολογισμού εφαρμόζονται μόνο στο στάδιο της επιβεβαίωσης όχι στο στάδιο της ανακάλυψης. Εκείνοι που υποτιμούν τον γνωσιακό ρόλο της φαντασίας, την περιορίζουν στο πλαίσιο της ανακάλυψης, αποκλείοντάς την από το πλαίσιο της επιβεβαίωσης. Κάνουν λάθος, όμως. Η φαντασία παίζει ζωτικό ρόλο στην επιβεβαίωση ιδεών όσο και στη γέννησή τους.

Η πεποίθησή σου ότι δεν θα είσαι ορατός μέσα στη σπηλιά αν κουρνιάσεις πίσω από εκείνο τον βράχο, μπορεί να είναι δικαιολογημένη γιατί μπορείς να φανταστείς πώς φαίνονται τα πράγματα από την είσοδο της σπηλιάς. Για να αλλάξουμε το παράδειγμα, τι θα γινόταν αν οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ έφευγαν από το Αφγανιστάν μέχρι το 2011; Τι θα συμβεί αν δεν φύγουν; Η δικαιολόγηση των απαντήσεων απαιτεί επεξεργασία με τη φαντασία διάφορων σεναρίων που στηρίζονται στη γνώση του Αφγανιστάν και των γειτόνων του. Χωρίς τη φαντασία, δεν μπορεί κανείς να προχωρήσει από τη γνώση του παρελθόντος και του παρόντος σε βάσιμες προσδοκίες για ένα περίπλοκο μέλλον.

Ακόμα και το να φανταζόμαστε πράγματα που έρχονται σε αντίθεση με τις γνώσεις μας συντελεί στην ανάπτυξη της γνώσης, όταν, π.χ., μαθαίνουμε από τα λάθη μας. Εκπληκτοι από την κακή έκβαση των ενεργειών μας, μπορεί να διδαχθούμε πώς να τα πάμε καλύτερα, φανταζόμενοι πώς θα ήταν τα πράγματα αν είχαμε δράσει διαφορετικά.

Στην επιστήμη, ο προφανής ρόλος της φαντασίας αφορά το στάδιο της ανακάλυψης. Οι επιστήμονες χωρίς φαντασία δεν παράγουν ριζοσπαστικά νέες ιδέες. Ομως, η φαντασία παίζει ρόλο και στο στάδιο της επιβεβαίωσης. Τα πειράματα και οι υπολογισμοί δεν μπορούν να κάνουν όλη τη δουλειά. Οταν τα μαθηματικά μοντέλα χρησιμοποιούνται για να δοκιμαστεί μια θεωρία, η επιλογή του κατάλληλου μοντέλου μπορεί να απαιτήσει από τον μαθηματικό να φανταστεί πώς θα ήταν τα πράγματα αν η θεωρία είχε πραγματική ισχύ. Αλλωστε, οι μαθηματικοί πολύ συχνά δικαιολογούν τα θεμελιακά τους αξιώματα, επικαλούμενοι τη φαντασία.

Μερικές φορές, η μόνη ειλικρινής απάντησή μας σε ένα ερώτημα είναι: «Δεν ξέρω». Αναγνωρίζοντας αυτό, μπορούμε να στηριχθούμε και στην φαντασία, γιατί υπάρχει η ανάγκη να κατανοήσουμε ότι διάφορες αντίθετες μεταξύ τους υποθέσεις μπορεί να είναι εξίσου συμβατές με τα αποδεικτικά στοιχεία που διαθέτουμε.

Το πιο χρήσιμο δίδαγμα είναι ότι η φαντασία αποτελεί απαραίτητο εργαλείο στη διεργασία διαχωρισμού της μυθοπλασίας από την πραγματικότητα. Παρότι η μυθοπλασία είναι μια παιγνιώδης χρήση της φαντασίας, δεν είναι όλες οι χρήσεις της φαντασίας παιγνιώδεις. Η μυθοπλασία μπορεί να προκύψει τόσο ως παραπροϊόν της σοβαρής χρήσης της φαντασίας, όσο και να ακονίσει τη δεξιοτεχνία μας για τη χρήση αυτή.

Οι κριτικοί της σύγχρονης φιλοσοφίας την κατηγορούν ενίοτε ότι χρησιμοποιώντας πειράματα σκέψης απομακρύνεται από την πραγματικότητα. Παραπονούνται πολύ λιγότερο για τα πειράματα σκέψης του Γαλιλαίου, του Αϊνστάιν ή των αρχαίων φιλοσόφων. Ο Πλάτων διερεύνησε τη φύση της ηθικής ρωτώντας πώς θα φερόταν κανείς αν είχε το δαχτυλίδι του Γύγη, που έκανε αόρατο όποιον το φορούσε.

Από τη στιγμή που η φαντασία αναγνωριστεί ως ένα φυσιολογικό μέσον απόκτησης γνώσης, η χρήση από τους σύγχρονους φιλοσόφους τέτοιων τεχνικών θα θεωρείται το ίδιο θεμιτή με τη χρήση όλων των άλλων εργαλείων του γνωσιακού μας μηχανισμού.

Απομένουν πολλά να κατανοήσουμε για το πώς λειτουργεί η φαντασία ως μέσον γνώσης - αν όμως δεν λειτουργούσε δεν θα βρισκόμασταν εδώ για να θέσουμε το ερώτημα.