Πολιτισμός και υγεία

Του ΓΙΑΝΝΗ ΤΟΥΝΤΑ

(Αν. καθηγητή Κοινωνικής Ιατρικής, Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, προέδρου ΕΟΦ)

Ο πολιτισμός αποτελεί συστατικό στοιχείο κάθε ανθρώπινης κοινωνίας.

Υπήρξαν κοινωνίες που δημιούργησαν μεγάλους πολιτισμούς, οι οποίοι με τη σειρά τους επηρέασαν αποφασιστικά τη διαμόρφωση του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτισμού και κοινωνίας συντελείται διαμέσου όλων των παραγόντων που συναποτελούν το εκάστοτε πολιτισμικό περιβάλλον. Η πνευματική δραστηριότητα, η καλλιτεχνική δημιουργία, τα ήθη και έθιμα, καθώς και οι κυρίαρχες ιδεολογικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις σφραγίζουν τις ανθρώπινες κοινωνίες κατά την ιστορική τους εξέλιξη.

Οι πολιτισμικές αξίες επιδρούν αποφασιστικά όχι μόνο στη μορφή και την οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά και στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν, αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν σε κάθε περίσταση τα ζητήματα της υγείας και της αρρώστιας εξαρτάται άμεσα από τον εκάστοτε πολιτισμό. Σύμφωνα μάλιστα με τους νεοδαρβινιστές, η γενετική εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής αύξησε την «ικανότητα για πολιτισμό» και ο πολιτισμός ενίσχυσε στο μέγιστο τη γενετική καταλληλότητα αυτών που τον χρησιμοποίησαν.

Ο πολιτισμός καθορίζει πρώτα απ' όλα, σε σημαντικό βαθμό, τις γενικότερες αντιλήψεις για την υγεία, την αρρώστια και συνακόλουθα τον θάνατο. Αποτελεί, επίσης, το βασικό πλαίσιο για τον εντοπισμό των αιτίων της αρρώστιας και διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στη θεωρητική και πρακτική διαμόρφωση της θεραπευτικής/ιατρικής φροντίδας. Ανάλογα με τις πολιτισμικές επιδράσεις, η ίδια αρρώστια μπορεί να θεωρείται βλάβη ή χάρισμα, τιμωρία ή επιβράβευση, αμαρτία ή ιερότητα. 

Χαρακτηριστικές είναι οι επιδράσεις αυτές σε πολιτισμούς όπως ήταν ο κλασικός ελληνικός, ο κινεζικός και αργότερα ο δυτικός. Ο ορθολογισμός και ο νατουραλισμός, που διαπότισαν για πρώτη φορά την ανθρώπινη σκέψη στην αρχαία Ελλάδα, οδήγησαν στη διαμόρφωση της ιπποκράτειας ιατρικής, που ήταν βασισμένη στη φυσική ερμηνεία των φαινομένων. Η κινεζική αντίληψη για τον άνθρωπο και το σύμπαν, στηριγμένη στις αντίρροπες δυνάμεις γιν και γιανγκ που αποτελούν την αρσενική και θηλυκή αρχή της φύσης, υπήρξε η βάση για την αιτιολογία της αρρώστιας και για την ανάπτυξη της παραδοσιακής κινεζικής ιατρικής και του βελονισμού. Τέλος, ο δυτικός πολιτισμός, στηριγμένος στην καρτεσιανή αντίληψη για τον διαχωρισμό σώματος-ψυχής και στη μηχανιστική θεώρηση του ανθρώπινου σώματος, οδήγησε στην ανάπτυξη μονοπαραγοντικών θεωριών για την αιτιολογία της αρρώστιας και στη διαμόρφωση της σύγχρονης δυτικής ιατρικής επιστήμης στα πρότυπα ενός βιολογικού «μηχανουργείου».

Επίσης, η μαγεία, η θρησκεία και η επιστήμη θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μεγάλα πολιτισμικά ρεύματα που διαχρονικά διαπέρασαν τους πολιτισμούς, αποτυπώνοντας τα χαρακτηριστικά τους στα θέματα της υγείας, άλλοτε σε μεγαλύτερο και άλλοτε σε μικρότερο βαθμό. Η μαγική σκέψη, που κυριαρχούσε στο παρελθόν και που τη συναντάμε ακόμη σε παραδοσιακές κοινωνίες, η θρησκεία στις διάφορες εκδοχές της, η επιστήμη αργότερα, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και στην αντιμετώπιση των φαινομένων της υγείας και της αρρώστιας.

Απ' όλες αυτές τις πολιτισμικές επιδράσεις ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση του πολιτισμού με την παραγωγή και εμφάνιση της σωματικής και ψυχικής νοσηρότητας. Εχει διαπιστωθεί ότι ο πολιτισμός άλλοτε ευθύνεται για την πρόκληση ορισμένων νοσημάτων, ενώ άλλοτε επηρεάζει τη συμπτωματολογία και άλλοτε τον τρόπο που τα άτομα αντιμετωπίζουν τις συνέπειες της αρρώστιας και την ένταση του πόνου.

Ο Πλάτων συχνά αναφέρει ότι η αρρώστια προκαλείται από τον πολιτισμό. Οσο ο άνθρωπος ζούσε στη φύση ήταν υγιής και δεν είχε την ανάγκη ιατρικής φροντίδας. Η μαλθακότητα και η υπερβολική και εξεζητημένη διατροφή -χαρακτηριστικά του πολιτισμού της εποχής του- αποτελούσαν, κατά τον Πλάτωνα, τις βασικές αιτίες της νοσηρότητας. Ο Πλούταρχος και αρκετοί άλλοι ηθικολόγοι υιοθέτησαν τις απόψεις αυτές του Πλάτωνα. Αλλά και αργότερα, στη Ρώμη, τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο εγκυκλοπαιδιστής Κέλσος υποστήριζε ότι στην εποχή του Ομήρου η υγεία των ανθρώπων ήταν γενικά καλή εξαιτίας των υγιεινών συνηθειών, που δεν είχαν ακόμη διαφθαρεί ούτε από τη νωθρότητα ούτε από την πολυτέλεια του πολιτισμού.

Ιστοσελίδα Υγείας - Πρόληψης: www.neahygeia.gr