Θεωρία Παιγνίων και κοινωνική συμπεριφορά

Aρθρο ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ

Του Γιαννου Β. Μπενοπουλου

Η Θεωρία Παιγνίων (Game Theory), συνδυάζοντας τα Μαθηματικά, τα Οικονομικά, την Κοινωνιολογία και την Ψυχολογία, μελετά την οικονομική συμπεριφορά των ατόμων σε δυναμικά περιβάλλοντα, όπου οι ίδιες οι πράξεις τους δημιουργούν αλυσιδωτές αντιδράσεις από τα άλλα άτομα που λειτουργούν στο ίδιο περιβάλλον.

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες αναλύσεις της Θεωρίας Παιγνίων αφορά καταστάσεις όπου, ενώ το κάθε άτομο λειτουργεί λογικά για την προώθηση του ατομικού του συμφέροντος, επειδή όλοι κάνουν το ίδιο, το ατομικό συμφέρον του καθενός -και τελικά όλων- πλήττεται περισσότερο. (Οταν όλοι πολεμούν συμφέρει να λιποτακτήσεις μόνο εσύ και να σωθείς. Αν όμως όλοι κάνουν το ίδιο, η μάχη θα χαθεί και δεν θα σωθεί κανένας.) Ολοι θα ήταν καλύτερα αν ακολουθούσαν μια λογική συνεργασίας μιας ομάδας που προωθεί το κοινό καλό - κοινωνική συμπεριφορά. Το παράδοξο αυτών των καταστάσεων βρίσκεται στο ότι το κάθε άτομο έχει κίνητρο να «κάνει το δικό του» -αντικοινωνική συμπεριφορά- διαταράσσοντας αυτή τη συνεργασία που τελικά καταρρέει εις βάρος όλων.

Τα παραδείγματα από την καθημερινή μας ζωή είναι πολλά.

- Αγοράζοντας πειρατικά DVD ωφελούμαστε ατομικά από τη χαμηλότερη τιμή, αλλά τελικά ζημιωνόμαστε όλοι, επειδή με τον τρόπο αυτό περιορίζουμε τη ανταμοιβή της δημιουργικότητας, που θα μας λείψει αν δεν υπάρχει.

- Αφήνοντας τα σκουπίδια έξω τις ημέρες που η συλλογή τους δεν είναι εφικτή, κρατάμε καθαρό το σπίτι μας -ατομικό συμφέρον- αλλά, επειδή τελικά ο καθένας κάνει το ίδιο, λερώνουμε αφόρητα τον δρόμο του σπιτιού μας και βάζουμε σε κίνδυνο την υγεία μας.

- Παρκάροντας σε σημεία που εμποδίζουμε την κίνηση είναι κατ' αρχήν βολικό, αλλά τελικά, επειδή όλοι κάνουμε το ίδιο και επικρατεί αναρχία, η κυκλοφορία οχημάτων και πεζών είναι επικίνδυνη για όλους.

- Κτίζοντας αυθαίρετες κατασκευές ωφελούμαστε ατομικά, αλλά όταν όλοι κάνουμε το ίδιο καταλήγουμε να ζούμε σε μία άσχημη και μη ανθρώπινη πόλη.

- Αποφεύγοντας να πληρώσουμε φόρους, κερδίζουμε ατομικά, αλλά τελικά, επειδή όλοι κάνουμε το ίδιο, ζημιωνόμαστε ζώντας σε μία φτωχότερη χώρα που δεν μπορεί να μας προσφέρει αυτά που θα θέλαμε (και που θα ήμασταν διατεθειμένοι να πληρώσουμε για να τα έχουμε).

- Διαφυλάσσοντας ατομικά ή συντεχνιακά οφέλη και προνόμια, κερδίζουμε, αλλά όταν η κάθε ομάδα κάνει το ίδιο, στο τέλος ζούμε σε μία οικονομία περιορισμένη και δυσκίνητη που δεν αφήνει περιθώρια προόδου σε κανέναν.

Το παράδοξο είναι ότι, ενώ όλοι κατ' αρχήν θα συμφωνούσαν να λειτουργήσουν κοινωνικά και να τηρήσουν τη συνεργασία για το καλό όλων, πάντα θα είναι εκ των υστέρων προς το συμφέρον κάποιου να μην τηρήσει τη συμφωνία συνεργασίας.

Η ζωή στην Ελλάδα είναι δύσκολη και όλοι νιώθουν ότι τίποτα δεν δουλεύει σωστά, ενώ οι περισσότεροι περνάνε ατομικά καλά, διότι η Ελλάδα είναι η χώρα όπου η αντικοινωνική συμπεριφορά είναι παντού. Ενώ όλοι θα ήμασταν καλύτερα αν ακολουθούσαμε μια συμπεριφορά συνεργασίας, τελικά ο καθένας κοιτάει μόνο τον εαυτό του και είμαστε όλοι χειρότερα. Παρκάρουμε όπου θέλουμε, πετάμε τα σκουπίδια όπου βρούμε, κτίζουμε ό, τι μας βολεύει, δεν πληρώνουμε φόρους και προστατεύουμε τα μικροσυμφέροντά μας σε βάρος όλων των άλλων.

Ομως, σύμφωνα με τη Θεωρία Παιγνίων, η συμπεριφορά αυτή είναι απόλυτα λογική. Το κάθε άτομο χωριστά έχει το κίνητρο να «λιποτακτήσει», να εγκαταλείψει δηλαδή τη συνεργασία και να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά, προωθώντας το ατομικό του συμφέρον. Δεν υπάρχει αυτονόητος τρόπος η συνεργασία να είναι διατηρήσιμη εκ των υστέρων. Η συνεργασία, όπως λέγεται στη Θεωρία, δεν αποτελεί σημείο ισορροπίας.

Η Θεωρία δεν ασχολείται με τη φιλοσοφική διάσταση των παραπάνω συμπεριφορών, αλλά με την ανάλυση και τη δημιουργία συνθηκών ή μηχανισμών που θα περιορίσουν τα ατομικά κίνητρα και θα καταστήσουν τη συνεργασία σταθερή εκ των υστέρων, άρα διατηρήσιμη, επιτυγχάνοντας έτσι κέρδος για κάθε άτομο και για το σύνολο.

Δεν αρκεί ένα άτομο να είναι βέβαιο ότι όλοι οι άλλοι θα τηρήσουν τη συνεργασία για να την τηρήσει και αυτό. Το κοινωνικό συμβόλαιο χρειάζεται και κάτι ακόμα για να διατηρηθεί. Οι βασικές κατευθύνσεις των λύσεων που οδηγούν σε περιβάλλοντα σταθερής και επωφελούς για όλους συνεργασίας είναι τρεις.

Η πρώτη αφορά παράγοντες που επηρεάζουν τη νοοτροπία των ατόμων. Παράδειγμα είναι η θρησκευτική καθοδήγηση στην ηθική του ατόμου υπέρ της αγάπης για τον συνάνθρωπο και επομένως της κοινωνικής συμπεριφοράς. Αντίστοιχα, η φήμη του ατόμου αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος και, επομένως, σε κλειστές κοινωνικές ομάδες «το καλό όνομα» αρκεί για να επιβάλει τη σωστή κοινωνική συμπεριφορά.

Μια δεύτερη κατηγορία λύσεων στηρίζεται στην ύπαρξη μιας αρχής που μπορεί να επιβάλει τη συνεργασία και την κοινωνική συμπεριφορά. Το ενδιαφέρον εδώ είναι η σωστή αξιοποίηση της εξουσίας που παραχωρούν τα άτομα στην αρχή, ώστε να διατηρηθεί το περιβάλλον συνεργασίας.

Τελευταίες είναι οι περιπτώσεις που επιβάλλεται η κοινωνική συμπεριφορά από το ίδιο το άτομο που συνειδητά «θυσιάζει» το ατομικό του συμφέρον για το κοινό καλό. Αυτή η αλλαγή προϋποθέτει ότι ικανός αριθμός ατόμων έχουν την παιδεία και την ατομική ηθική για να κάνουν κάτι τέτοιο.

Καμία από τις πιθανές λύσεις δεν δουλεύει στην Ελλάδα. Η θρησκευτική ηθική έχει ξεχαστεί. Η φήμη δεν έχει σημασία σε μεγάλες κοινωνίες όπου κανείς δεν σε ξέρει, χώρια που ορισμένες αντικοινωνικές συμπεριφορές είναι «μαγκιά». Η αρχή που θα μπορούσε να επιβάλει την κοινωνική συμπεριφορά δεν λειτουργεί σωστά, αφού δεν εκπαιδεύει, δεν επιβάλλει κανόνες και δεν τηρεί τους κανόνες που υπάρχουν. Τέλος, δεν υπάρχει ικανός αριθμός ατόμων που να πιστεύουν ότι υπάρχουν αρκετοί με παιδεία διατεθειμένοι να παραμερίσουν το ατομικό τους συμφέρον για το κοινό καλό.

Χρειαζόμαστε νόμους που να μας εμποδίζουν να γίνουμε χειρότεροι και παιδεία που να μας βοηθάει να γίνουμε καλύτεροι.

Χρειαζόμαστε απλούς, εφαρμόσιμους κανόνες, μία αρχή ικανή και διατεθειμένη τόσο να τους εφαρμόσει όσο και να εκθέσει αυτούς που δεν τους τηρούν και βέβαια, σε βάθος χρόνου, αλλαγή νοοτροπίας μέσω της παιδείας.