Όλοι είμαστε ικανοί για παράλογες σκέψεις και πράξεις. Μερικοί, την επόμενη στιγμή, συνειδητοποιούμε τον παραλογισμό και προσπαθούμε να ελαχιστοποιήσουμε τη ζημιά που ίσως προκάλεσε – ταυτοχρόνως, νιώθουμε δυσφορία για τον εαυτό μας: «Μα τι σκεφτόμουν…;» Αλλά, πολλοί ανάμεσά μας δεν αναγνωρίζουν τις πλάνες και τις εκλείψεις της λογικής –κυρίως τη σύγχυση μεταξύ συσχετισμού και αιτίου– που καθιστούν ακόμα δυσκολότερη την επικοινωνία όχι μόνο στα μεγάλα ζητήματα αλλά και σ’ εκείνα της καθημερινότητας. Από τους τζιχαντιστές που πιστεύουν σε παραδείσους του Αλλάχ μέχρι τους Έλληνες που πιστεύουν ότι τα εμβόλια προκαλούν ασθένειες αντί να τις αποτρέπουν, εξαπλώνεται μια επιδημία ευπιστίας – και συνωμοσιολογίας.
Η αμφισβήτηση της επιστημονικής συναίνεσης –του ότι, π.χ., η γη είναι στρογγυλή και στρέφεται γύρω από τον ήλιο– καθώς και η ιδεοληπτική «ριζοσπαστικοποίηση» δεν είναι μονοπώλιο των ισλαμιστών και των παραφρόνων της αρίας φυλής. Η διανοητική ασθένεια προσβάλλει ακόμα και την αφρόκρεμα των διανοουμένων:
Tι συνέβαινε στο μυαλό των διανοούμενων της Δύσης όταν χειροκροτούσαν τον Μάο τσε Τουνγκ και τον Χομεϊνί;
Τι σκέφτονται σήμερα όσοι διαβάζουν και ακούνε ευλαβικά θεωρητικούς σαν τον Αλαίν Μπαντιού ή τον Σλάβοϊ Ζίζεκ;
Κι όταν η τρικυμία εν κρανίω πλήττει τους γραμματιζούμενους, τι μπορούμε να περιμένουμε από πολίτες χωρίς μόρφωση;
Περιμένουμε να πιστεύουν ότι μας κυβερνούν οι Illuminati κι ότι αόρατοι άγγελοι φτεροκοπάνε ολόγυρά μας.
Δεν πρόκειται μόνο για συνωμοσιολογία που συνδέεται με φανατικές ιδεολογίες· πρόκειται για δεισιδαιμονίες, για τον ανταγωνισμό μεταξύ θρησκείας και επιστήμης που θυμίζει την εποχή του Γαλιλαίου. Αν πάρουμε στα σοβαρά τις έρευνες, θα βρεθούμε προ εκπλήξεων: αν και ξέρουμε ότι η πλειονότητα των ανθρώπων δεν έχει πεισθεί για τη θεωρία της εξέλιξης, ίσως δεν συνειδητοποιούμε πόσοι πιστεύουν στα φαντάσματα, στη μετεμψύχωση, στις μάγισσες του Χάλογουιν, στα oύφο (συνήθως με τη μορφή ιπτάμενων δίσκων), στις καφετζούδες και, επαναλαμβάνω, στη βλαπτικότητα των εμβολίων. Ο ίδιος ο Τζον Φ. Κένεντι είχε την έμμονη ιδέα ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό, αν και η επιστημονική κοινότητα επέμενε ότι αυτό δεν ισχύει: πενήντα χρόνια παλεύει να πείσει τους ανεύθυνους και τους ξεροκέφαλους ότι δεν ισχύει. Κι ότι η άρνηση του εμβολιασμού είναι μεγάλος κίνδυνος για τη δημόσια υγεία.
Η αιτιότητα συνεπάγεται μια σχέση αιτίας και αποτελέσματος, ενώ ο συσχετισμός είναι τυχαίος και συμπτωματικός. Οι θεωρίες συνωμοσίας τρέφονται από την πεποίθηση ότι δυο φαινόμενα ή γεγονότα που συμβαίνουν την ίδια στιγμή έχουν απαραιτήτως σχέση αιτίας και αποτελέσματος: για παράδειγμα, στη Γαλλία, ενώ εκτυλίσσονταν οι διαδηλώσεις των Κίτρινων Γιλέκων, συνέβη ένα τρομοκρατικό χτύπημα στο Στρασβούργο – αχά! Ο Εμανουέλ Μακρόν θέλησε να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη, να την αποσπάσει από τα Κίτρινα Γιλέκα και να δημιουργήσει κλίμα εθνικής ενότητας: το τρομοκρατικό χτύπημα ήταν δικής του εμπνεύσεως!
Μέρος του ανορθολογισμού είναι η πλάνη της επιβεβαίωσης. Από τον ωκεανό των πληροφοριών, ξεχωρίζουμε εκείνες που επιβεβαιώνουν την άποψή μας. Επανέρχομαι στις καφετζούδες: αν μία και μοναδική φορά η πρόβλεψη αποδειχτεί σωστή, ξεχνιούνται όλες οι λανθασμένες προβλέψεις. Αν οποιοδήποτε «θαύμα» συμβεί μία φορά, υπερκαλύπτει τις προηγούμενες αποτυχίες. Για να είμαστε δίκαιοι, αυτή η συμπεριφορά εξηγείται από τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου: ο εγκέφαλός μας τείνει να μη λαμβάνει υπόψη τον παράγοντα της τύχης (και του χάους), ενώ εξάγει γενικά συμπεράσματα πολύ γρήγορα προκειμένου να παίρνουμε μικρές αποφάσεις εξίσου γρήγορα. Οι γρήγορες αποφάσεις μάς εξασφαλίζουν την επιβίωση: αν εξετάζαμε αναλυτικά τα δεδομένα, θα είχαμε παραλύσει ως είδος.
Κοντολογίς, μας φαίνεται προτιμότερο να παίρνουμε λανθασμένες αποφάσεις, βασισμένες σε λανθασμένες αντιλήψεις, παρά να μην παίρνουμε καθόλου αποφάσεις.
Η ευπιστία και η συνωμοσιολογία, ο ανορθολογισμός γενικά, βασίζεται στον αποκλεισμό του τυχαίου: υποτίθεται ότι στον κόσμο επικρατεί μια τάξη την οποία ρυθμίζει η ανώτερη δύναμη – ο θεός, οι καπιταλιστές, οι ισχυροί πολιτικοί, οι Εβραίοι τραπεζίτες. Εμείς οι υπόλοιποι είμαστε πιόνια στο σχέδιο της ίδιας μας της εξόντωσης. «Αυτοί», που δεν κατονομάζονται ποτέ, μας επιβουλεύονται· απεργάζονται ένα μέλλον που ήδη γνωρίζουν. Και παρ’ όλ’ αυτά, η ευπιστία των μαζών γίνεται στοιχείο της πελατοκρατίας: οι λαϊκιστές πολιτικοί λένε στον κόσμο: «Προσοχή στη συνωμοσία των αντι-συνωμοσιολόγων!»· οι παπάδες, ιδιαίτερα οι ορθόδοξοι που ζουν σε ένα φαντασιωτικό Βυζάντιο, λένε στον κόσμο ότι δεν υπάρχουν άλλοι πλανήτες· οι σέχτες, θρησκευτικές και πολιτικές, προειδοποιούν για την επικείμενη Συντέλεια. Αλλά, όπως έχει συμβεί καμιά εκατοστή φορές με τους Μάρτυρες του Ιεχωβά που κάθε τόσο αναβάλλουν τη Δευτέρα Παρουσία, η Αποκάλυψη δεν έρχεται στο ραντεβού.
Ας πιστεύει ο καθένας ό,τι θέλει κι ό,τι του επιτρέπει ο πολιτισμός και οι διανοητικές του ικανότητες;
Δεν είναι τόσο απλό. Όταν οι πολιτικοί τροφοδοτούν τον λαό με ψέματα, ή όταν οι δεισιδαιμονίες μάς επηρεάζουν όλους (όπως συμβαίνει με την προσκόλληση στον θρησκευτικό σκοταδισμό, με την άρνηση των παιδικών εμβολιασμών και την ευπιστία έναντι των fake news) δεν μιλάμε πια για ελευθερία των ιδεών, μιλάμε για...
την ανημπόρια της επιστήμης να πλησιάσει τους πολίτες· για την ανημπόρια της δημόσιας παιδείας, για την ανημπόρια της λογικής – μιλάμε για ήττα της δημοκρατίας· για θρίαμβο των τσαρλατάνων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου