ΚΟΙΝΩΝΙΑ: «Τι εστίν αλήθεια;»

Γράφει ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας

Καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick και κοσμήτωρ της Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.

(www.htsoukas.com) 

Οταν καλούμαι να λάβω μια δύσκολη απόφαση στον εργασιακό μου χώρο ή μελετώ ηγέτες που παίρνουν δύσκολες αποφάσεις, σκέφτομαι συχνά τον διάλογο του Ποντίου Πιλάτου με τον Ιησού για την «αλήθεια». 

Η έννοια της «αλήθειας» είναι φιλοσοφικά επίμαχη, πρακτικά όμως αναγκαία. Οποιος κατέχει θέση ευθύνης δεν μπορεί να την αποφύγει.

Ας θυμηθούμε τον διάλογο, όπως τον παραθέτει ο Ιωάννης (18, 29-38). Ο Ιησούς έχει ήδη καταδικασθεί σε θάνατο από τους αρχιερείς και μεταφέρεται ενώπιον του Ποντίου Πιλάτου.  

«Εσύ είσαι ο βασιλεύς των Ιουδαίων;» τον ρωτάει ο κυβερνήτης της Ιουδαίας. 

«Οπως και συ το λέγεις, είμαι βασιλεύς», απαντά ο Ιησούς. Η έννοια του «βασιλέως», όμως, είναι διαφορετική για τον Ιησού από αυτή που φαντάζεται ο συνομιλητής του. «Εγώ γι’ αυτό γεννήθηκα […] για να κηρύξω την αλήθεια. Και κάθε ένας ο οποίος αισθάνεται μέσα του διάθεση και πόθο για την αλήθεια ακούει, δέχεται και εφαρμόζει την διδασκαλία μου […]».  

«Τι είναι αλήθεια;» αναρωτιέται ο Πιλάτος.

Ο σκεπτικισμός του Πιλάτου είναι επιφανειακός. Η τύχη του αιχμάλωτου Ιησού τον αφήνει αδιάφορο, η δε αναζήτηση της «αλήθειας» δεν ανήκει στις προτεραιότητές του. Η κύρια μέριμνά του είναι η διαχείριση της εξουσίας, εξ ου και η ενδοτικότητά του στο αλαλάζον πλήθος που ζητούσε τη σταύρωση του Ιησού.

Ο επιφανειακός σκεπτικισμός για την αλήθεια δεν είναι μόνον κούφιος – είναι συχνά αυτοεξυπηρετικός. Οταν ένας λήπτης αποφάσεων δεν θέλει να εξέλθει από την οικειότητα των γνωστικών σχημάτων του, ούτε να διακινδυνεύσει κάτι από την εξουσία ή τα συμφέροντά του, υιοθετεί την πιλατική στάση: «Τι εστίν αλήθεια;». Ο ψευδο-σκεπτικισμός είναι το απαραίτητο γνωστικό καύσιμο για να συντηρηθεί η υφιστάμενη τάξη πραγμάτων.

Το βλέπουμε συχνά στην πολιτική. Επιδιώκοντας να διατηρήσει τη στενή εμπορική και στρατιωτική σχέση των ΗΠΑ με τη Σαουδική Αραβία, μετά τη φρικτή δολοφονία του Σαουδάραβα δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι από το καθεστώς της χώρας του, ο πρόεδρος Τραμπ υιοθέτησε μια σκεπτικιστική στάση αναφορικά με το ποιος διέταξε τη δολοφονία. «Οι μυστικές υπηρεσίες μας συνεχίζουν να αξιολογούν όλες τις σχετικές πληροφορίες», είπε, για να καταλήξει με το αμίμητο: «αλλά ο πρίγκιπας διάδοχος [ο πραγματικός κυβερνήτης της χώρας] ίσως είχε, ίσως δεν είχε [γνώση του σχεδιασμού της δολοφονίας]». Ισως ναι, ίσως όχι! Μπορεί έτσι, μπορεί κι αλλιώς!

Βέβαια, ο καθ’ έξιν ψεύτης ένοικος του Λευκού Οίκου παρέλειψε να αναφέρει ότι η CIA είχε ήδη αποφανθεί: με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, ο πρίγκιπας διάδοχος έδωσε την εντολή να δολοφονηθεί ο κ. Κασόγκι. Ο επιτηδευμένος σκεπτικισμός είναι βολικός για έναν κυβερνήτη που θέλει να συντηρήσει το status quo: εφόσον δεν μπορούμε (διάβαζε: δεν θέλουμε) να γνωρίζουμε με εύλογη βεβαιότητα, συνεχίζουμε στην ίδια πορεία – προστατεύουμε ωμά τα συμφέροντά μας.

Ο Πιλάτος δεν θέλει ταραχές. Η αναφορά του Ιησού στην «αλήθεια» είναι περιττή πολυτέλεια γι’ αυτόν. Ομολογεί ότι δεν τον βρίσκει ένοχο κάποιου εγκλήματος, αλλά ενδεχομένως το εξαγριωμένο πλήθος ξέρει κάτι παραπάνω («δικάστε τον σύμφωνα με τον νόμο σας»). Ο κυβερνήτης συνεχίζει στην πορεία που χάραξαν οι αρχιερείς: δίνει την εντολή για τη σταύρωση του Ιησού. Ο δήθεν σκεπτικισμός του για την αλήθεια είναι το γνωστικό προπέτασμα για την απουσία αποφασιστικής δράσης εκ μέρους του.

Ο λήπτης αποφάσεων που νοιάζεται για την αλήθεια ενεργεί διαφορετικά. Δεν θεωρεί ότι την κατέχει a priori, αλλά ούτε αμφισβητεί την ύπαρξή της. Βιώνει την ευθύνη και αναζητεί την αλήθεια.  

Πώς;

Η αλήθεια δεν είναι μια απλή εμπειρική διαπίστωση που αντιστοιχεί στην πραγματικότητα («το αυτοκίνητο είναι στο πάρκινγκ»), αλλά προϋποθέτει την εμφάνιση της πραγματικότητας σε αυτόν που ήδη διαθέτει έναν ορίζοντα νοήματος (μια ταυτότητα) στη ζωή του. Δεν είναι, δηλαδή, απλώς μια γνωστική αλλά, πρωτίστως, υπαρξιακή υπόθεση. Γι’ αυτό ο Χάιντεγκερ προσφεύγει στην αρχαιοελληνική ετυμολογία της λέξης: α-λήθεια – απουσία λήθης. Η α-λήθεια εμφανίζεται σε αυτόν που ήδη διαθέτει έναν υπαρξιακό προσανατολισμό.

Ενα αυτοκίνητο λ.χ. είναι, βεβαίως, πραγματικό. Πώς αποκαλύπτεται η πραγματικότητά του; Αλλιώς για έναν μηχανικό αυτοκινήτων, αλλιώς για έναν οδηγό, αλλιώς για έναν πωλητή. Η αλήθεια των πραγμάτων δεν είναι δεδομένη: ανακαλύπτεται από όντα που ήδη έχουν απο-καλυφθεί – που διαθέτουν, δηλαδή, έναν υπαρξιακό προσανατολισμό. Πρώτα υπάρχεις σε έναν ορίζοντα νοήματος και κατόπιν διατυπώνεις εμπειρικούς ισχυρισμούς. Αναζητώ την αλήθεια σημαίνει ότι προσανατολίζομαι υπαρξιακά έτσι ώστε να επιτρέψω στην ιδιαιτερότητα των πραγμάτων ή συμβάντων να αναδυθεί. 

Ο Χάιντεγκερ προειδοποιεί ότι, ενώ ο άνθρωπος υπάρχει στην α-λήθεια, μπορεί κάλλιστα να περιπέσει στην αν-αλήθεια: να υιοθετήσει μια τετριμμένη, ρηχή ή παραπλανητική κατανόηση, η οποία χάνει την ιδιαιτερότητα των πραγμάτων.

Ο υπαρξιακός προσανατολισμός του Πιλάτου είναι αυτός του κυβερνήτη που δεν θέλει να διαταραχθεί η εξουσία του. Αντίστοιχα του Τραμπ: η Σαουδική Αραβία, αν και κυβερνάται από άνθρωπο που ενεργεί με μεθόδους μαφίας, είναι πολύτιμη για τις ΗΠΑ.  Και οι δύο σχετικοποιούν την αλήθεια για να μην αναγκαστούν να την αναζητήσουν, δηλαδή να αλλάξουν υπαρξιακό προσανατολισμό.

Ο μανάβης που, στο κομμουνιστικό καθεστώς, κολλάει στη βιτρίνα του μαγαζιού του το προπαγανδιστικό σύνθημα «εργάτες του κόσμου ενωθείτε» ζει στην αν-αλήθεια, γράφει ο αλησμόνητος Βάτσλαβ Χάβελ – προσποιείται, μιμείται και συμμορφώνεται, αποκρύβοντας τον φόβο του. Αν πάψει να ψηφίζει σε δήθεν εκλογές και αρχίσει να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του θα ζει στην α-λήθεια. 

Η αναζήτηση της αλήθειας είναι...

 η διαρκής προσπάθεια απαλλαγής από την πλάνη, την τετριμμενοποίηση και τη λήθη· η διαρκής αναζήτηση της ευθύνης.  

Δεν είναι εύκολο, ιδιαίτερα όταν κυβερνάς μια δημοκρατική πολιτεία – όταν πρέπει να συμβιβάζεις αντικρουόμενα συμφέροντα.