ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ : Σοκολάτα με ξινή γέμιση

ΑΚΡΩΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ - ΠΡΟΣΕΞΤΕ ΤΟ...

Του Κώστα Γιαννόπουλου 

Ένα δημοψήφισμα μεγάλης σημασίας για την παγκόσμια οικονομία θα γίνει σε λίγες μέρες και σχεδόν κανένας δεν ασχολείται μ’ αυτό. 

Στις 10 Ιουνίου οι Ελβετοί θα αποφασίσουν εάν θα επιτρέπεται πλέον στις τράπεζες να δημιουργούν "χρήμα από το τίποτα", όπως λέγεται. Η δημιουργία χρήματος στο εθνικό νόμισμα θα ανήκει αποκλειστικά πλέον στην κεντρική τράπεζα της Ελβετίας. Και στο εξής το συνολικό ύψος των δανείων που θα χορηγεί μία τράπεζα δεν θα μπορεί να ξεπερνάει το ύψος των καταθέσεων που έχει.

Η πρωτοβουλία ανήκει σε μία οργάνωση πολιτών, οι οποίοι συγκέντρωσαν τον αριθμό υπογραφών που απαιτείται για να γίνει δημοψήφισμα στην Ελβετία. Εάν τυχόν η πρόταση υιοθετηθεί, η κεντρική τράπεζα της χώρας προβλέπει "σεισμό" στα παγκόσμια οικονομικά.

Αλλά τι ακριβώς σημαίνει η πρόταση τού δημοψηφίσματος;

Στα Οικονομικά που μάθαμε στα πανεπιστήμια, οι τράπεζες δανείζουν από τις καταθέσεις τους. Ας πάρουμε πχ ένα δάνειο για επένδυση. Τα περισσότερα λεφτά του δανείου θα δαπανηθούν για μηχανήματα, οικόπεδα, κτλ. Οπότε τα λεφτά αυτά μπαίνουν πάλι σε κάποιους τραπεζικούς λογαριασμούς, δηλαδή στους λογαριασμούς αυτών που πουλήσανε τα μηχανήματα, εκμισθώσανε τα οικόπεδα, κτλ. Με τα λεφτά των καταθέσεων αυτών, οι τράπεζες μπορούν να δώσουν ξανά δάνεια, λιγότερα αυτή τη φορά, και ούτω καθ’ εξής μέχρις ότου η επίδραση του αρχικού δανείου σταματήσει. Έχουμε δηλαδή ένα είδος "πολλαπλασιαστή" στην οικονομία, ο οποίος ενισχύει την θετική επίδραση του δανείου.

Έτσι τουλάχιστον περιγράφεται η διαδικασία στα Οικονομικά που διδασκόμαστε, όπου οι φοιτητές μαθαίνουν να υπολογίζουν το μέγεθος τού "Πολλαπλασιαστή", να αποστηθίζουν τις εξισώσεις του, να κάνουν μαθηματικές εκτιμήσεις, και όλα τα σχετικά. 

Μία πρόσφατη όμως εργασία της κεντρικής τράπεζας της Βρετανίας, της Τράπεζας της Αγγλίας, ήρθε για να επιβεβαιώσει τις αναλύσεις της μέχρι σήμερα μειοψηφίας των οικονομολόγων και να καταρρίψει πανηγυρικά την κατεστημένη βιβλιογραφία. Στην εργασία αυτή τίθεται πέραν πάσης αμφιβολίας το ότι η κατεστημένη αντίληψη ότι δήθεν "οι καταθέσεις δημιουργούν δάνεια" είναι απολύτως εσφαλμένη. Στην πραγματικότητα, τα δάνεια δημιουργούν καταθέσεις. 

Η ίδια η έννοια του λεγόμενου "Πολλαπλασιαστή" ακυρώνεται, με διπλωματική βεβαίως γλώσσα ("δεν είναι αυτός ο ακριβής τρόπος για να περιγραφεί η πραγματικότητα", λένε), αλλά από τα συμφραζόμενα βγαίνει ολοκάθαρα το συμπέρασμα: "Πολλαπλασιαστής" δεν υπάρχει. 

Από πού προέρχεται όμως το χρήμα το οποίο δανείζουν οι τράπεζες, εάν δεν προέρχεται από τις καταθέσεις;  

Η Τράπεζα της Αγγλίας το λέει πολύ απλά: Από...

 

 το τίποτα. Όποτε μία τράπεζα δίνει ένα καινούργιο δάνειο δημιουργεί καινούργιο χρήμα.

Φυσικά από τη στιγμή που η τράπεζα μπορεί να δημιουργήσει χρήμα εκ του μηδενός, τίθεται το ερώτημα: Γιατί οι τράπεζες να μην μπορούν να δημιουργήσουν όσο χρήμα θέλουν; 

H απάντηση είναι: 

Πρώτον, ότι στα περισσότερα κράτη τίθενται περιορισμοί στη σχέση ύψους δανείων προς ύψος δεσμευμένων καταθέσεων που διατηρεί υποχρεωτικά η τράπεζα στην κεντρική τράπεζα της χώρας. 

Δεύτερον, ότι υπάρχει παράλληλα περιορισμός στη σχέση ύψους δανείων προς ύψος ιδίων κεφαλαίων της τράπεζας. 

Και, τρίτον, υποτίθεται ότι οι υπεύθυνοι των τραπεζών λειτουργούν υπεύθυνα, δηλ. χορηγούν δάνεια μόνο όταν πληρούνται οι προϋποθέσεις για χορηγία (φερεγγυότητα  δανειζομένου, εγγυήσεις, προοπτική επιχείρησης του, προοπτική οικονομίας, κτλ). 

Από αυτά, το πρώτο δεν ισχύει. Στις περισσότερες χώρες όντως οι τράπεζες έχουν την υποχρέωση να κρατάνε δεσμευμένες στην κεντρική τράπεζα ένα ύψος χρημάτων που αντιστοιχεί σε κάποιο προκαθορισμένο ποσοστό των δανείων που έχουν χορηγήσει. Όμως αυτός ο περιορισμός είναι στην πράξη ανίσχυρος να εμποδίσει να χορηγηθεί ένα δάνειο εάν η τράπεζα αποφασίσει ότι αξίζει να το χορηγήσει. Κι αυτό διότι, αφού το χορηγήσει, η τράπεζα, για να βρει τα χρήματα που θα στείλει στην κρατική τράπεζα, θα στραφεί είτε στη διατραπεζική αγορά, είτε στην ίδια την κεντρική τράπεζα (για να δανειστεί τα λεφτά που θα καταθέσει εν συνεχεία στην ίδια).

Και όπως σε κάθε περίπτωση δανείου, το κέρδος της τράπεζας βγαίνει από τη διαφορά επιτοκίων, δηλαδή τη διαφορά τού επιτοκίου που χρεώνει στον δανειζόμενο με αυτό πού πληρώνει είτε στους καταθέτες για τις καταθέσεις τους, είτε στις άλλες τράπεζες, είτε στην κεντρική τράπεζα.

Ξανά πίσω στην Ελβετία τώρα.

Οι πολίτες πού έχουν την πρωτοβουλία για το δημοψήφισμα τής 10ης Ιουνίου 2018 πιστεύουν ότι αυτή ακριβώς η δυνατότητα (ακριβέστερα: το προνόμιο) το οποίο έχει δοθεί από το κράτος στις τράπεζες να δημιουργούν χρήμα εκ του μηδενός είναι η βασική αιτία των οικονομικών κρίσεων και της κάθε φούσκας που εμφανίζεται περιοδικά και πάντα σκάει με τραυματικές συνέπειες.

Και ζητάνε να καταργηθεί το προνόμιο αυτό, κι οι τράπεζες να δανείζουν μόνο μέχρι το ύψος των καταθέσεων τους. Οι υπεύθυνοι των τραπεζών, λένε, έχει αποδειχτεί ξανά και ξανά ότι δεν λειτουργούν υπεύθυνα.

Κανονικά, ένας ουδέτερος παρατηρητής θα έβλεπε με συμπάθεια την πρωτοβουλία αυτή, ιδίως τώρα, μέσα στην τρομερή οικονομική κρίση, η οποία εν πολλοίς δεν έχει ακόμα περάσει για δεκάδες εκατομμύρια Ευρωπαίους και φυσικά τους Έλληνες. Είναι γνωστό ότι "οι τράπεζες", έτσι γενικά και αόριστα, είναι από τους βασικούς ενόχους για την ευρωπαϊκή κρίση τους οποίους κατονομάζουν οι πολίτες. 

Όμως αν και η συμπάθεια είναι φυσιολογική και κατανοητή βασίζεται σε μία αντίληψη για το πώς λειτουργεί ο τραπεζικός τομέας που είναι εξ ίσου λανθασμένη με αυτή που περιέχουν (και διδάσκουν, ακόμα!) τα βιβλία στα πανεπιστήμια, όπως προαναφέραμε. Ενώ δηλαδή κάνουν το πρώτο σωστό βήμα αναγνωρίζοντας ότι τα δάνεια δημιουργούν καταθέσεις (και όχι αντιστρόφως) και ότι οι τράπεζες δημιουργούν χρήμα εκ του μηδενός χορηγώντας δάνεια, προχωράνε στο εντελώς λάθος συμπέρασμα περιορισμού των δανείων στο ύψος των καταθέσεων.

Να εξηγήσουμε εν συντομία το γιατί έχουν  λάθος και γιατί η πρότασή τους πρέπει να απορριφθεί στο δημοψήφισμα.

Πρώτον, διότι οι τράπεζες δεν δανείζουν από τις καταθέσεις, όπως είδαμε να εξηγεί (μεταξύ πολλών άλλων) κι η Τράπεζα της Αγγλίας, αλλά και οι ίδιοι οι υποστηρικτές της πρότασης. Οι καταθέσεις, ακριβέστερα, είναι τεχνικά αδύνατον να δοθούν ως δάνειο: Οι καταθέσεις είναι υποχρεώσεις της τράπεζας (τις οφείλει σε εμάς τους καταθέτες) και αποτελούν μέρος του Παθητικού. Τα δάνεια είναι το στοιχείο τού Ενεργητικού.

Δεύτερον, ο μόνος περιορισμός πού δεν μπορεί να ξεπεραστεί στην πράξη είναι αυτός πού συνδέει και περιορίζει τις χορηγήσεις δανείων με το ύψος των ιδίων κεφαλαίων. Αυτός ο περιορισμός υπάρχει σε όλες τις χώρες τού κόσμου και όντως δεν ξεπερνιέται με προσφυγές στη διατραπεζική, κτλ. 

Τρίτον, οι υποστηρικτές της πρότασης πιστεύουν ότι "το χρήμα είναι χρέος" χωρίς να καταλαβαίνουν τι ακριβώς είδους "χρέος" εκπροσωπεί το χρήμα και ποιος χρωστάει σε ποιόν. Κι επειδή δεν τα καταλαβαίνουν αυτά, απαιτούν να εκδίδει χρήμα μόνο το κράτος χωρίς να πληρώνει σε κανένα επιτόκιο για το χρήμα που χρειάζεται. 

Και πίσω από αυτή την παρανόηση βεβαίως υπάρχει η θεμελιώδης, θα έλεγα μεγίστη, παρεξήγηση  (μιάς κι είναι τόσο διαδεδομένη) περί Χρήματος. Ο περισσότερος κόσμος έχει μία θολή και αβέβαιη γνώση περί Χρήματος. Ακούει ότι "το χρήμα είναι χρέος" και νομίζει άλλοτε ότι τα λεφτά που έχει στην τσέπη του τα χρωστάει κάπου, άλλοτε ότι το κράτος δανείζεται όλο το χρήμα που κυκλοφορεί, κλπ. 

Στην πραγματικότητα, πολύ απλά, το σύνολο του χρήματος που κυκλοφορεί είναι κρατικό δημιούργημα. Κανείς άλλος δεν μπορεί να δημιουργήσει χρήμα εκτός από την κεντρική τράπεζα, κατ’ εντολή της κυβέρνησης ή του κράτους, ή από τις τράπεζες, που δημιουργούν στην ουσία "τραπεζογραμμάτια" όποτε δίνουν δάνειο τα οποία το κράτος στη συνέχεια αναγνωρίζει ως κανονικό χρήμα. Εάν οποιοσδήποτε άλλος δημιουργήσει χρήμα πάει φυλακή για πολλά χρόνια. Εμείς οι πολίτες μπορούμε να δημιουργήσουμε προϊόντα και υπηρεσίες όσο μπορούμε και όσο θέλουμε. Χρήμα καθόλου. 

Το κράτος εκδίδει το χρήμα το οποίο στη συνέχεια είτε εισπράττει ως φόρους, κτλ, είτε "δανείζεται" όταν πχ πουλάει ομόλογα. Στην πραγματικότητα δεν δανείζεται τίποτα το κράτος στο εθνικό του νόμισμα. Δεν έχει έννοια το "δανείζομαι" ως κράτος για "να καλύψω τις ανάγκες μου" όταν οι "ανάγκες" μου αφορούν κάτι που εγώ ως κράτος έχω αποκλειστικό και απεριόριστο δικαίωμα να δημιουργώ όποτε θέλω εκ του μηδενός. Αυτή είναι μία στεγνή περιγραφή της υπάρχουσας πραγματικότητας, και δεν εμπεριέχει ιδεολογίες, απόψεις, πολιτικά πιστεύω, κτλ. 

Η μόνη έννοια "χρέους" που υπάρχει μέσα στην έννοια τού χρήματος, και είναι μία θεμελιώδης έννοια, αφορά τη ρητή υποχρέωση του κράτους να δέχεται το χρήμα αυτό ως εξόφληση των κάθε λογής υποχρεώσεών μας προς αυτό, δηλ προς το κράτος. (Αντιλαμβανόμαστε έτσι ότι το κράτος πρώτον δημιουργεί υποχρεώσεις τις οποίες μάς φορτώνει, δεύτερον δημιουργεί χρήμα εκ του μηδενός στο εθνικό νόμισμα, χρήμα το οποίο μάς δίνει ως αντάλλαγμα αγορών που κάνει από εμάς, και τρίτον απαιτεί μετά ένα μέρος από το χρήμα αυτό ως εξόφληση φόρων και άλλων υποχρεώσεων. Αυτή η βασική λειτουργία όμως είναι αντικείμενο για άλλη ίσως ώρα.) Όλο το χρήμα που κυκλοφορεί μπορεί να θεωρηθεί ως "ανεξόφλητες φορολογικές πιστώσεις": Το χρήμα που έχουμε μπορεί ανά πάσα στιγμή να δοθεί στο κράτος ως εξόφληση υποχρέωσης, πχ χρέους στην εφορία.

Εκεί που έχουν προφανώς ένα δίκιο οι υποστηρικτές της πρότασης στην Ελβετία είναι στον καταλογισμό ευθυνών για την πρόσφατη παγκόσμια κρίση, και γενικά για τις οικονομικές φούσκες, στον χρηματοπιστωτικό κλάδο. Είναι αλήθεια ότι υπήρξαν φαινόμενα τεράστιας ανευθυνότητας, απληστίας, και τελικά αμυαλιάς, τα οποία, όπως ομολόγησαν αργότερα οι ίδιοι οι εποπτεύοντες, σε συνδυασμό με την ανεπαρκή εποπτεία του χώρου, συνετέλεσαν στην πρόσφατη έκρηξη.

Αλλά αυτά δεν λύνονται με τον περιορισμό των τραπεζικών λειτουργιών που προτείνουν. Το τραπεζικό σύστημα μπορεί και πρέπει να λειτουργεί με βάση τους κανόνες καλής χρήσης και τους νόμους. Για να πάει καλά μία οικονομία είναι απαραίτητο να υπάρχει ευελιξία στις τραπεζικές λειτουργίες, διότι στην πραγματικότητα ο δανεισμός, δηλ η δημιουργία χρήματος, ανταποκρίνεται στις εκάστοτε ανάγκες τής αγοράς. Με άλλα λόγια, η δημιουργία χρήματος συνολικά εξαρτάται από τη συνολική ζήτηση χρήματος. 

Κι όμως, οι Ελβετοί στις 18 Ιουνίου οδηγούμενοι από μία λαϊκιστικής προέλευσης και κυρίως λανθασμένη αντίληψη οδηγούνται στο να αποφασίσουν εάν θα έρθουν τα πάνω κάτω στις τραπεζικές λειτουργίες. Ας ελπίσομε να επικρατήσει το σωστό.