ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Η (Αριστερή) ιδεολογία ως τέχνη της συγκίνησης

Γράφει ο Νίκος Μαραντζίδης 

Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.

Ο​​ποιος έχει περάσει έστω και ένα φεγγάρι από τις γραμμές της ριζοσπαστικής Αριστεράς αντιλαμβάνεται εύκολα πως, σε ατομικό επίπεδο, η ιδεολογική αυτή ταυτότητα προσδιορίζεται από κυρίως δύο στοιχεία: 

Το πρώτο είναι γνωστικού χαρακτήρα και θα το ονόμαζα «αριστερή γνωσιολογία» και το άλλο σχετίζεται με το συναισθηματικό πεδίο, και είναι η «ευσυγκινησία».

Οι μαρξιστές όλων των αποχρώσεων καλλιεργούν τη ψευδαίσθηση πως είναι οι κάτοχοι της γνώσης των νόμων της ανθρώπινης ιστορίας. Η ιστορία όλων των κοινωνιών είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων, έγραφαν ο Μαρξ και ο Ενγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Ξεμπερδεύοντας στο άψε-σβήσε με πολλές εκατοντάδες χρόνια ανθρώπινου παρελθόντος, οι δύο επαναστάτες διανοούμενοι κληροδότησαν στους οπαδούς τους μια αναφορά για καθημερινή χρήση. Εκτοτε κάθε επαναστάτης πιστεύει πως έχει στα χέρια του το πασπαρτού για να ξεκλειδώσει τα μυστήρια του ανθρώπινου πολιτισμού.  

Η αυταπάτη αυτή δημιουργεί στα άτομα που τη διαθέτουν τόσο ισχυρή αυτοπεποίθηση, που αγγίζει συχνά τα όρια της ανοησίας.

Οι συντηρητικοί δυσκολεύονται να αντιληφθούν αυτήν την αυτοπεποίθηση, ίσως μάλιστα και κάποιοι από αυτούς να αισθάνονται συμπλεγματικά απέναντι της – δεν είναι τυχαίο πως οι απλοί άνθρωποι παλιότερα περιέγραφαν τους αριστερούς ως «βαθιά μορφωμένους» και «λογάδες».

Ο βασικός λόγος γι’ αυτό είναι πως οι συντηρητικοί δεν διαθέτουν αυτήν την «ολιστική ερμηνεία» για τον κόσμο, την ακράδαντη πεποίθηση δηλαδή πως η ιδεολογία τους προβλέπει το μέλλον και αναλύει το παρελθόν. Καθώς οι συντηρητικές ιδέες σχετίζονται με παραδόσεις και καθιερωμένες αξίες και βασίζονται στον πραγματισμό και sτην προσαρμοστικότητα, απουσιάζει από τους συντηρητικούς η βασική προϋπόθεση για την παραγωγή του ιδεολογικού στόμφου: η βεβαιότητα πως μόνον αυτοί γνωρίζουν την απόλυτη αλήθεια.  

Αυτή η πίστη βρίσκει ομοιότητες στις μεγάλες θρησκείες. Μόνο αυτές μπορούν να ανταγωνιστούν τη μεταφυσική γνωσιολογία της Αριστεράς. Ισως αυτό να εξηγεί γιατί στις χώρες όπου το ριζοσπαστικό Ισλάμ κυριαρχεί ως ιδεολογία, η Αριστερά δεν ανθεί.

Από μόνος του αυτός ο γνωσιολογικός στόμφος δεν θα πήγαινε πολύ μακριά εάν δεν συνοδευόταν από την ανυπέρβλητη τέχνη της συγκίνησης. 

Η τέχνη αυτή συνίσταται στην ικανότητα που διαθέτει η ριζοσπαστική Αριστερά να προκαλεί στους οπαδούς της ισχυρά συγκινησιακά φορτία μέσω της επίκλησης ή ανάκλησης συμβολικών, αφηρημένων ή ιστορικών καταστάσεων. 

Προσοχή, όταν αναφέρομαι στην τέχνη της συγκίνησης, δεν εννοώ τα συναισθήματα που οι άνθρωποι νιώθουν για τον διπλανό τους όταν αυτός αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα. Ανθρωποι που ευαισθητοποιούνται και βοηθούν τον συνάνθρωπό τους όταν αυτός υποφέρει υπάρχουν παντού και δεν κατανέμονται προνομιακά σε κάποια ιδεολογία. 

Αυτό στο οποίο αναφέρομαι είναι η ικανότητα να παραχθεί συγκίνηση μέσα από φαντασιακά σχήματα και εικόνες. Στην ουσία, η Αριστερά συμβάλλει στη μετατροπή της δημόσιας σφαίρας από πεδίο έλλογης αντιπαράθεσης επιχειρημάτων και σχεδίων σε πεδίο ανταγωνισμού αντικρουόμενων συγκινησιακών φορτίων.  

Η Αριστερά είναι αστείρευτη πηγή «φαντασιακών συγκινήσεων» για όποιον έλκεται από τις αξίες της. Δυστυχώς, δεν είναι η μόνη καθώς σε αυτό το επίπεδο βρήκε έναν σκληρότατο ανταγωνιστή: τον εθνικισμό. Ο 20ός αιώνας γέμισε με τόση συγκίνηση εκατομμύρια φέρετρα, στην κατασκευή των οποίων ο εθνικισμός και ο κομμουνισμός έκαναν πρωταθλητισμό. Ας μην αυταπατώμεθα, τόσο ο εθνικισμός όσο και η αντισυστημική Αριστερά δεν μπορούν να περιοριστούν στα όρια του ορθολογισμού.

Ο γνωστικός στόμφος και η συγκινησιακή φόρτιση έχουν ένα απρόσμενο αποτέλεσμα: 

Επιτρέπουν στους ιδεολόγους να χτίσουν τείχη ανάμεσα σε αυτούς και στην πραγματικότητα. Αυτό εξηγεί γιατί οι επαναστάτες που καταλαμβάνουν την εξουσία δεν δυσκολεύονται να λένε τερατώδη ψέματα και να κάνουν φρικαλέα πράγματα αλλά ταυτόχρονα να παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως αγωνιστές, απελευθερωτές και ταγμένους στη σωτηρία της ανθρωπότητας και οι απανταχού της Γης αριστεροί να τους παίρνουν στα σοβαρά. Είναι αυτή η απόσταση από την πραγματικότητα, χτισμένη μέσα από το συγκινησιακό φαντασιακό, που επιτρέπει στους αριστερούς να βλέπουν τα τέρατα ως ήρωες, τους κυνικούς ως ρομαντικούς και τους ανόητους ως ευφυείς.

Για τον κόσμο της ριζοσπαστικής Αριστεράς, η πολιτική δεν είναι επάγγελμα ή έστω λειτούργημα που έχει στόχο να διαχειριστεί αντιθέσεις με ειρηνικό τρόπο προκειμένου να βελτιωθεί η ζωή των πολιτών. Η πολιτική είναι αντιληπτή ως αποστολή, για την ακρίβεια ως ιεραποστολή. Και όπως οι ιεραπόστολοι μπορούσαν να κάνουν τα φρικτότερα πράγματα πάνω στα σώματα και στις ψυχές των ανθρώπων που προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν, έτσι και οι επαναστάτες της Αριστεράς έχουν απεριόριστη ελευθερία (από τον εαυτό τους) να κάνουν ό,τι θέλουν στο όνομα του δίκιου των καταπιεσμένων αυτού του κόσμου.

Οι ιδεολογικές καταβολές της Αριστεράς, ριζοσπαστικής ή μη, βρίσκονται σε προνεωτερικές δοξασίες του κόσμου και σε μεσσιανικές θεωρήσεις της σωτηρίας. Είτε τον ονομάσουμε Στάλιν, Μάο είτε Φιντέλ Κάστρο, η αριστερή ψυχή έχει ανάγκη από φανταστικούς ήρωες και σωτήρες, γιατί έχει ανάγκη από πίστη και συγκίνηση.