ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ και ΚΟΙΝΩΝΙΑ: Μήπως η ώρα του Φιλελευθερισμού ήλθε και... παρήλθε? (Libertarianism's Time Has Come and Gone)

Του Noah Smith / Bloomberg

Ο ιστορικός του Στάνφορντ Ian Morris συνηθίζει να λέει πως "κάθε εποχή υιοθετεί την ιδεολογία που έχει ανάγκη".  


Σύμφωνα με αυτή τη ρήση, ιδέες όπως ο Διαφωτισμός, ο Κομμουνισμός ή ακόμη και ο Χριστιανισμός είναι προϊόντα των οικονομικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής τους.

Είναι εύκολο να θεωρήσει κανείς ότι ίσως ο φιλελεύθερος τρόπος σκέψης ορθώς ήλθε στα τέλη του 20ου αιώνα. Βγαίνοντας από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα κράτη ήταν τεράστια, γραφειοκρατικά και μιλιταριστικά. Η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα του Μάο εφάρμοζαν εξαιρετικά καταστροφικές μορφές οικονομικής διαχείρισης "εκ των άνω προς τα κάτω". Φαινόταν λογικό να καταπολεμήσεις αυτές τις δυνάμεις με μία φιλοσοφία που θα έδινε έμφαση στην ατομική ελευθερία και στον περιορισμένο ρόλο της κυβέρνησης.

Ο φιλελευθερισμός -τουλάχιστον, εκείνο το είδος που οι περισσότεροι οικονομολόγοι γνωρίζουν- προβάλλει μία λιτή, απλουστευτική αντίληψη για τις ανθρώπινες σχέσεις. Τα άτομα ορίζονται ως ατομιστικές οντότητες που ενεργούν εκούσια μέσα σε συμβατικές σχέσεις. Το κράτος έχει το μονοπώλιο σε όλες τις μορφές βίας, με αποτέλεσμα μόνο αυτό να δύναται να αναγκάσει τους ανθρώπους να κάνουν πράγματα δίχως τη θέλησή τους. Οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση, πέρα από την απαγόρευση της βίας, την προστασία από την φτώχεια και την υπεράσπιση του έθνους (κράτος - νυχτοφύλακας) θεωρείται ότι συνιστά απαράδεκτη καταπάτηση της προσωπικής ελευθερίας. Αυτή είναι μια εξιδανικευμένη εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού που διακήρυτταν ο οικονομολόγος Milton Friedman και ο φιλόσοφος Robert Nozick.

Πολλοί είναι εκείνοι που επικρίνουν τις αξίες του φιλελευθερισμού. Υποστηρίζουν, για παράδειγμα, ότι αυτή η τέλεια ουτοπία της ελεύθερης αγοράς θα μπορούσε να οδηγήσει σε φρικτή φτώχεια. Εντούτοις, οι περισσότεροι οικονομολόγοι, με τους οποίους συνδιαλέγομαι, αποδέχονται τον βασικό κορμό της θεωρίας. Δεν υπάρχει τίποτα πέρα από το κράτος και το άτομο. Μάλιστα, η ιδέα ότι μπορεί να υπάρχουν ενδιάμεσα επίπεδα εξουσίας και βία μεταξύ των δύο αυτών πόλων σπάνια έρχεται στο προσκήνιο και τις περισσότερες φορές, απορρίπτεται.

Αλλά για τους ανθρώπους στον πραγματικό κόσμο, η ιδέα της μη κρατικής εξουσίας είναι πέρα για πέρα αληθινή. Το οργανωμένο έγκλημα σπέρνει στο διάβα του άπλετο βίαιο εξαναγκασμό - αρκεί να κοιτάξει κανείς στον πόλεμο ναρκωτικών στο Μεξικό. Αθλητικές ομάδες και σύλλογο κάνουν καψόνια στα μέλη τους. Πολλές βιαιοπραγίες μένουν ατιμώρητες από τους αστυνομικούς.

Και η εξουσία δεν ασκείται πάντα μέσω της βίας. Ακόμη και η εκκλησία σου μπορεί να σε εξοστρακίσει από την κοινότητά σου, αναγκάζοντάς σε να επιλέξεις ανάμεσα στο να μετακομίσεις ή να υπομείνεις την καταδίκη των γειτόνων σου. Ή και το αφεντικό σου, μπορεί να σε υποχρεώσει να κάνεις απαξιωτικές δουλειές, εάν δεν του αρέσει το κούρεμά σου. Και αυτές, ως μορφές εξουσίας νοούνται.

Με τα πολλαπλά επίπεδα εξουσίας -αυτό που κάποτε χαρακτήρισα ως "τοπικούς νταήδες"- το καθαρό και τακτοποιημένο σύμπαν του κλασικού φιλελευθερισμού καταρρέει.  


Τι κι αν η κυβέρνηση μπορεί να επεμβαίνει και να σταματά τους εκφοβισμούς κάποιου τοπικού νταή; 


Καθιστά, αυτό, τους ανθρώπους περισσότερο ελεύθερους - ή μήπως λιγότερο; 


Όλο αυτό προέκυψε, ξεκάθαρα, στη διάρκεια του αγώνα για τα δικαιώματα του πολίτη, όταν το κράτος υποχρέωσε τις επιχειρήσεις να εξυπηρετούν και να προσλαμβάνουν ανθρώπους όλων των φυλών. 


Αν και κάποιοι ελευθεριακοί επέκριναν αυτό το μέτρο, η συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας πίστευε πως η επιβολή των δικαιωμάτων από το κράτος οδηγούσε σε περισσότερη ατομική ελευθερία και δεν την περιόριζε.

Οι οικονομολόγοι άργησαν να μπουν στο νόημα, αλλά υπάρχει κάποια πρόοδος. Και κλασσικά, όπως επιβάλλει και η εποχή μας, αυτό αποτυπώνεται όχι σε κάποιο περίτεχνο λογοτεχνικό επιχείρημα, αλλά έρχεται υπό τη μορφή μαθηματικού μοντέλου. Εξέχον παράδειγμα είναι μία πρόσφατη επιστημονική εργασία από τους κορυφαίους οικονομολόγους Edward Glaeser, Giacomo Ponzetto και Andrei Shleifer.

Το άρθρο που έχει τον τίτλο "Διασφάλιση των Δικαιωμάτων Ιδιοκτησίας", κάνει μια πολύ απλή υπόθεση: 



Η κυβέρνηση δεν είναι παντοδύναμη. Όσο και αν θα το ήθελαν οι φιλελεύθεροι, δεν μπορεί να διασφαλίσει απολύτως τα δικαιώματα ιδιοκτησίας για τους πάντες. Η κρατική επιβολή είναι αποσπασματική και οι πλούσιοι, συχνά, μπορούν να "εξαγοράσουν" με τα χρήματά τους, πολιτικούς και άλλους αρμόδιους. Οι Glaeser κ.α. χρησιμοποιούν το απλό, κλασσικό παράδειγμα ενός ιδιοκτήτη ορυχείου που μολύνει τη γη του, προκαλώντας μεγάλη ζημία σε έναν κοντινό του αγρότη.

Όταν το κράτος δεν μπορεί να προστατέψει τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, πρέπει να χρησιμοποιεί τους νόμους ως "μαστίγιο". Αντί να αναγκάσει τον ιδιοκτήτη του ορυχείου να πληρώσει τον αγρότη για τη ζημία που του προκάλεσαν οι ρύποι, το κράτος μπορεί να βελτιώσει την οικονομία, βάζοντας τέλος στους ρύπους του ανθρακωρύχου.

Έτσι, η αδυναμία της κυβέρνησης σε συγκεκριμένους τομείς δημιουργεί τις προϋποθέσεις, ώστε να παρέμβει, περισσότερο, σε κάποιους άλλους τομείς.  


Οι Glaeser κ.α. δείχνουν ότι αυτή ακριβώς η αποτυχία του κράτους - νυχτοφύλακα είναι που καθιστά αναγκαίο η κυβέρνηση να υπερβεί τον απλό της ρόλο.

Ασφαλώς, αυτού του είδους η επιχειρηματολογία - που βασίζεται σε μοντέλα - έχει μεγαλύτερη βαρύτητα για τους ακαδημαϊκούς οικονομολόγους, και όχι τόσο για τους φιλελεύθερους που δεν είναι του επαγγέλματος. Ωστόσο, αποτυπώνει ένα βασικό ελάττωμα του κλασσικού, παλαιωμένου φιλελευθερισμού της δεκαετίας του ‘60. Εφόσον η κυβέρνηση είναι ατελής και προβληματική, είναι φύσει ανίκανη να δημιουργήσει την εξιδανικευμένη ουτοπία της ελεύθερης αγοράς που οι φιλελεύθεροι συχνά οραματίζονται - και αυτό καλλιεργεί το έδαφος για μεγαλύτερη κρατική παρέμβαση, από όση ενδεχομένως φαντάζονταν ο Friedman ή ο Nozick.

Πιστεύω πως ο φιλελευθερισμός σήμανε σημαντικά οφέλη για τον 20ο αιώνα. Ωστόσο, στον 21ο αιώνα, οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τους περιορισμούς της έννοιας. Αρχίζουμε να αναζητούμε νέες πολιτικές φιλοσοφίες που συντηρούν κάποια από τα χαρακτηριστικά των παλαιότερων ιδεών, αλλά αναγνωρίζουν και έναν μεγαλύτερο ρόλο στο κράτος. Ας ελπίσουμε πως και  η εποχή μας, όπως λέει και ο Ian Morris, θα βρει την ιδεολογία που της ταιριάζει.