ΚΟΙΝΩΝΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΠΑΝΑΝΙΑ: Οι πολυβανδαλισμένοι ανδριάντες μιας κοινωνίας κατσαπλιάδων υπό κατάρρευση

Του ΚΟΣΜΑ ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΥ

Στη διάρκεια χιλιάδων ετών, τα αγάλματα σε όλο των κόσμο βεβηλώνονται κυρίως υπό τη σκιά πολιτικών ή κοινωνικών διαμαρτυριών. Ωστόσο, η δυστυχία του να είσαι άγαλμα στην Αθήνα είναι η πλήρης ατιμωρησία καθώς οι μόνοι που συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν για αυτή την υπόθεση ήταν ο Αλκιβιάδης και οι Ερμοκοπίδες στην κλασική Αθήνα για την καταστροφή των αγαλμάτων του Ερμή πριν από περίπου 2.500 χρόνια.

Μολονότι η Αθήνα ευτύχησε να αποκτήσει πολλά γλυπτά, περίπου 300 αγάλματα στο δημόσιο χώρο, τα περισσότερα σήμερα είναι χαμένα μέσα στη σκιώδη ατμόσφαιρα της μεγαλούπολης. Τα περισσότερα από αυτά τα γλυπτά έχουν κατά διαστήματα βανδαλιστεί άγρια, αποτελώντας θύματα μιας ηθικιστικής στάσης, μιας κοντόφθαλμης πολιτικής διαμαρτυρίας, αλλά και επίσης θύματα των αρμοδίων που είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση και τη συντήρησή τους.

Περίτρανο παράδειγμα αποτελούν οι πολυβανδαλισμένοι ανδριάντες των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου, οι ανδριάντες του Ρήγα Φεραίου, του Αδαμάντιου Κοραή, έργα του Ιωάννη Κόσσου (1822-1875), και του Πατριάρχη Γρηγορίου E', έργο του Γεωργίου Φυτάλη (1831-1909). Έχουν κηλιδωθεί με μαύρα και κόκκινα χρώματα, έχουν ακρωτηριασθεί και έχουν επικαλυφθεί με σημαίες σε κάθε κατάληψη του Πανεπιστημίου. Ο πλέον βανδαλισμένος από τους ανωτέρω τρεις ανδριάντες είναι αυτός του Κοραή, που ακόμη και ιδεολογικά, ως εκπρόσωπος των ελληνικών φώτων, θα έπρεπε να είναι ο πιο συμπαθής.

Μεγάλη ιστορία βανδαλισμών έχει ο Ξυλοθραύστης, το ολόσωμο μαρμάρινο άγαλμα του γυμνού άνδρα που βάζοντας όλη τη δύναμή του στα χέρια προσπαθεί να κόψει ένα ξύλο. Είναι έργο του Δημητρίου Φιλιππότη (1829-1919) και σήμερα είναι τοποθετημένο στο Ζάππειο, απέναντι από τον Αρδηττό, ενώ από το 1908 ως το 1958 έστεκε στη λεωφόρο Αμαλίας, στη μικρή πλατεία πίσω από τη Ρωσική Εκκλησία, που είχε ονομαστεί προσωρινά πλατεία Ξυλοθραύστη. Σήμερα θεωρείται ένα γλυπτό αγαπητό, αλλά το 1910 είχε κατασπιλωθεί με κόκκινο χρώμα, το 1912 είχε ακρωτηριαστεί για λόγους σεμνοτυφίας και το 1914 είχε λιθοβοληθεί.

 Τηρουμένων των αναλογιών, μπορούμε να πούμε ότι η Αθήνα τότε και τώρα αντιδρά με τα ίδια ηθικιστικά αντανακλαστικά. Τότε ακρωτηρίαζε τον Ξυλοθραύστη, τώρα ζητεί να κατέβει ένα «βέβηλο» έργο από μια έκθεση μοντέρνας τέχνης.

Όσοι περνούν από την Κυπριάδου, ίσως έχουν προσέξει μέσα στα φυλλώματα της πλατείας Ροστάν ή Νικολοπούλου το ρομαντικό ολόσωμο μαρμάρινο άγαλμα της Εύας, όρθιας και γυμνής τη στιγμή που δελεάζεται από τον απαγορευμένο καρπό, έργο του Γρηγόρη Ζευγώλη (1886-1930). Το γλυπτό αυτό έχει υποστεί τους βανδαλισμούς του χρόνου. H διάβρωση έχει αλλοιώσει τη μύτη, τα δάχτυλα των ποδιών, τα δάχτυλα των χεριών και τα νύχια καθώς και το κεφάλι του φιδιού. Ορατά είναι επίσης και τα σημάδια ενός βίαιου καθαρισμού.

O Έφηβος του Θανάση Απάρτη (1899-1972), ολόσωμο άγαλμα από επιχρυσωμένο ορείχαλκο (ελάχιστα ίχνη της επιχρύσωσης έχουν απομείνει σήμερα), από το 1988 εκθέτει τη λιτή γύμνια του στην οδό Καλλιρρόης, στην άλλοτε όχθη του Ιλισού ποταμού. Το έργο είχε τοποθετηθεί το 1940 από τον Δήμο Αθηναίων στο αλσύλλιο της Σχολής Ευελπίδων, στη Μουστοξύδη. Από εκεί το περισυνέλεξε σε αθλία κατάσταση η Εθνική Πινακοθήκη και το συντήρησε. Το 1988 επανατοποθετήθηκε στην πόλη, στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα. Έχει όμως ακρωτηριασμένα τα γεννητικά του όργανα και έξι τρύπες από σφαίρες στον κορμό του, προφανώς φθορά κατά την περίοδο της Κατοχής, αφού και τα αγάλματα έχουν εχθρούς. Από τα σημαντικότερα γλυπτά της Αθήνας είναι το σύμπλεγμα από γαλβανισμένο μπρούντζο, «Θησεύς σώζων την Ιπποδάμειαν», έργο του γερμανού γλύπτη Γιοχάνες Πφουλ.

Το χάλκινο σύμπλεγμα είχε τοποθετηθεί το 1924 στην πλατεία Συντάγματος και το 1938 τοποθετήθηκε στην πλατεία Βικτωρίας, τότε πλατεία Κυριακού. Πρόκειται για σπάνιο έργο, μεγάλης αισθητικής αξίας, που δυστυχώς αντιμετωπίζει στατικά προβλήματα αλλά και προβλήματα φθοράς. Στις πλείστες φορές βανδαλισμών περιλαμβάνονται οι φανοστάτες της πλατείας Εξαρχείων και της πλατείας του Αγίου Γεωργίου στην Κυψέλη, προφανώς θύματα κοινωνικής οργής. Ενώ, αμέτρητες φορές έχει αφαιρεθεί το σπαθί από τον ορειχάλκινο ανδριάντα του Μακρυγιάννη, έργο του Γιάννη Παππά, στην οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου και άλλες τόσες έχει κακοποιηθεί η ορειχάλκινη προτομή της Έλλης Λαμπέτη στον πεζόδρομο της οδού Δελφών.

Κίνητρα βανδαλισμών
Το παράδοξο είναι ότι τις περισσότερες φορές δεν είναι σαφή τα κίνητρα των βανδάλων. Σε ορισμένες περιπτώσεις η απάντηση είναι αυτονόητη και εύκολη. Αλλά γιατί να αποκεφαλιστεί το Κατσίκι του γλύπτη Μαρτέν (ψευδώνυμο του K. Μάρτη, 1914-1993), αυτό το ατίθασο γλυπτό στον λόφο του Φιλοπάππου; Και γιατί να αποκεφαλιστεί η ορειχάλκινη «Γυναίκα μετά τον μόχθο», έργο της Μαρίας Παπακωνσταντίνου στην πλατεία Μαβίλη; 

 Οι βανδαλισμοί των έργων τέχνης στους υπαίθριους χώρους δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Τα γλυπτά είναι τα πρώτα θύματα της κοινωνικής διαμαρτυρίας, ιδιαίτερα τα γλυπτά που αποτελούν σύμβολα της εξουσίας ή εξουσιών. Όπως και να 'ναι, ο βανδαλισμός των αγαλμάτων δεν παύει να δείχνει πέρα από βαρβαρότητα και τη ζωντανή σχέση μας με την τέχνη.

Το πιο «μισητό» άγαλμα στην Αθήνα:

Στα χρονικά της πρωτεύουσας, ξεχωρίζει ένα ως το πλέον πολύπαθο άγαλμα που έχει γίνει στόχος αμέτρητων βανδαλισμών μεταξύ των οποίων και τεσσάρων βομβιστικών επιθέσεων. Πρόκειται για το άγαλμα του...

33ου Αμερικανού προέδρου Χάρι Τρούμαν, το οποίο βρίσκεται στη γωνία των οδών Βασιλέως Κωνσταντίνου και Βασιλέως Γεωργίου στο Παγκράτι. 

Τα βάσανα του αγάλματος ξεκίνησαν από τη στιγμή της τοποθέτησής του τον Μάρτιο του 1963 και αυτό επειδή δεν ζητήθηκε η γνώμη του Δήμου Αθηναίων. Όμως και το ίδιο το πρόσωπο του Τρούμαν συνδέθηκε από τον καιρό του εμφυλίου ως και την επταετία με την αμερικανική επιρροή, οπότε το άγαλμα θεωρήθηκε (και θεωρείται) από πολλούς ως διπλή προσβολή προς τον ελληνικό λαό.

Σε μία μόλις επταετία ο Τρούμαν έγινε στόχος δύο βομβιστικών επιθέσεων, η δεύτερη μάλιστα το 1971 είχε θύμα και έναν αστυνομικό. Τον Μάρτιο του 1986, ισχυρή ωρολογιακή βόμβα σώριασε τον ανδριάντα στην πλατεία. Τα στελέχη της ΑΧΕΠΑ ζήτησαν επισκευή και άμεση επανατοποθέτηση, ο τότε δήμαρχος Δημήτρης Μπέης πρότεινε αντί του Τρούμαν τον Αβραάμ Λίνκολν, τελικά κέρδισε ο Τρούμαν. Ένα χρόνο μετά ο ΕΛΑ ανατίναξε το άγαλμα και το έβαψε με κόκκινη μπογιά. Το 1997 τα πόδια του αγάλματος πριονίστηκαν, με αποτέλεσμα να σωριαστεί ξανά στην πλατεία. Επανατοποθετήθηκε στη θέση του το 1999 όταν μας επισκέφθηκε ο Κλίντον. Το 2007, στη διάρκεια αντιαμερικανικής πορείας, το άγαλμα τραβήχτηκε με σχοινιά και «έφαγε χώμα» για τρίτη φορά.