Ό,τι αποκαλούμε, κυριολεκτικά ή
μεταφορικά "μεταμόρφωση" πάντοτε γοήτευε, σκανδάλιζε, απελευθέρωνε την
ανθρώπινη φαντασία και, υπό μιαν έννοια, την αυτοσυνειδησία και την
ανθρώπινη αντίληψη για τα πράγματα, συχνά ωθώντας το είδος μας, τόσο σε
ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, σε διάφορες μικρές ή μεγάλες
δραπετεύσεις από τα δεσμά που η ίδια η πεπερασμένη φύση της ύπαρξης
έθετε και εξακολουθεί να θέτει – όσο και αν αυτό το τελευταίο συχνά το
λησμονούμε αυτοθαυμαζόμενοι ή αυτοοικτιρόμενοι στο μικρό σύμπαν της
εξελικτικής μας πορείας που συνομολογούμε ως "πολιτισμό".
Συχνά αναρωτιόμουν, όταν ήμουν νεότερος, για ποιον λόγο ο Ιησούς χρειάστηκε να ανέβει στο όρος Θαβώρ και να "μεταμορφωθεί" υπό το έντρομο βλέμμα των μαθητών. Για ποιον λόγο οι ινδικές θεότητες της "Μαχαμπχαράτα" ή οι ελληνικές των ομηρικών επών αλλάζουν συνεχώς μορφή και, ανάλογα με τη μορφική τους εξέλιξη, ωθούν στη μια ή στην άλλη κατεύθυνση τη μοίρα των θνητών. Για ποιον λόγο οι άνδρες του Οδυσσέα – μια πρόωρη αναφορά στη διεκδίκηση της εξουσίας από τον "δήμο" – πέφτουν θύματα της μαγείας της Κίρκης και μεταμορφώνονται σε χοίρους (αυτή η μεταμόρφωση αποτελεί, θαρρώ, την πρώτη, έστω έμμεση, προβολή της άποψης "Όλοι οι άνδρες είναι γουρούνια"…), όμως ο "ήρωας" του έργου, ο Οδυσσέας, δεν έχει την ίδια τύχη – αντιθέτως κατορθώνει να λύσει το ξόρκι.
Να το τραβήξω λιγάκι παραπάνω;
Μιλάμε συχνά – ακόμα και σήμερα, υπό συνθήκες σχετικής άγνοιας γύρω από την προέλευση αυτών των εκφράσεων – για "πρωτεϊκές" ή για "οβιδιακές" μεταμορφώσεις.
Οι πρώτες έδωσαν τεράστια ώθηση στις τέχνες – τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις αναπαραστατικές τέχνες. Υπήρξαν προπομπός των δεύτερων. Οι δεύτερες αποτελούν μια γενικευτική αναφορά στο ομώνυμο έργο του Οβίδιου, ο οποίος, μετερχόμενος την πολύ αγαπητή στην αυγή της Αυτοκρατορίας μεταφορά της "μεταμόρφωσης", διατυπώνει μια συγκαλυμμένη – αλλά πάντως καίρια – κριτική στον έντονα συγκεντρωτικό και, ως εκ τούτου, αντιφατικό τρόπο του πολιτεύεσθαι που χαρακτήριζε την άσκηση της εξουσίας στα χρόνια του Οκταβιανού Αυγούστου, όταν οι κορυφαίες πολιτικές, στρατιωτικές και θρησκευτικές εξουσίες συγκεντρώθηκαν στο πρόσωπο ενός και μόνον ανθρώπου ο οποίος εμφανιζόταν άλλοτε ως Princeps, άλλοτε ως Caesar Imperator, άλλοτε ως Pontifex Maximus. Μήπως το ίδιο δεν έκανε, πολλούς αιώνες μετά, ο Μολιέρος, καυτηριάζοντας την "απολλώνια" εξουσία του Λουδοβίκου ΙΔ΄ μέσα από μια μεγάλη "τυπολογία" εμμονικών συμπεριφορών των θεατρικών του ηρώων που, η καθεμιά χώρια κι όλες μαζί, συνέθεταν το "βασιλικό ήθος" του μάλλον ανεκτικού και συγχωρητικού του πάτρωνα;
Η γένεση της επιστημονικής σκέψης στην Ιωνία και στη Μεγάλη Ελλάδα σηματοδότησε την πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου να αντιμετωπίσει συστηματικά, δηλαδή επαγωγικά, ό,τι μέχρι τότε "ερμήνευε" μέσα από το ανακουφιστικά βολικό σχήμα της "μεταμόρφωσης". Αίφνης τα φυσικά φαινόμενα δεν αποτελούσαν "μεταμορφώσεις" κάποιας θεϊκής παρουσίας ή δύναμης, αλλά εξελικτικές διαδικασίες με συγκεκριμένες αιτίες και αποτελέσματα. Η ίδια η προέλευση της ζωής, καθώς και οι σκοποί και το μέλλον της, άρχισαν να αποσυνδέονται από τη μυστηριώδη και, ουσιαστικά, αναίτια "πραγματικότητα" της "μεταμόρφωσης", από τους διάφορους ονοματισμένους ή υπόρρητους ντετερμινισμούς, και να ερμηνεύονται ως αιτίες και αποτελέσματα συνεργιών, συστημάτων πιθανοτήτων, εξελικτικών αλυσίδων, οργανωμένων βάσεων αναφοράς, κ.ο.κ.
Η "μεταμόρφωση" ερχόταν να καλύψει την ανάγκη του αδαούς ανθρώπου να "πιστέψει". Ήταν μια πανηγυρική – δηλονότι οριστική και αναντίλεκτη – κατάφαση κι επιβεβαίωση της άγνοιάς του ως μέτρου αυτοπροσδιορισμού του ίδιου και ετεροπροσδιορισμού της πραγματικότητας.
Αντίθετα, η διαλεκτική και η απότοκή της επιστημονική σκέψη έρχονταν να ανατρέψουν τις κάθε είδους αναπόδεικτες, αυτόματες, "αποκαλυπτικές" παραδοχές, τις ερμηνείες που βασίζονταν μόνο σε εικόνες, και να θέσουν τα βασανιστικά υπαρξιακά προβλήματα από την αρχή, χωρίς καμιά καθησυχαστική προσφυγή σε "αυθεντίες" και "θαυμαστά γεγονότα" και με συνεχή αντιστοίχιση στην προσωπική και κοινωνική ευθύνη του συνόλου των ανθρώπινων επιλογών.
Δεν είναι τυχαίο ότι στην εποχή της νεοτερικότητας η χρήση της "μεταμόρφωσης" περιορίστηκε στη λογοτεχνία και την τέχνη εν γένει, ως ένα από τα πλέον αποδοτικά οχήματα της παραβολικής αφήγησης και της μεταφοράς. Η "μεταμόρφωση" στο έργο του Kafka χρησιμοποιείται ως μέσο κατάδειξης της αλλοτρίωσης του ανθρώπου στο πλαίσιο ενός συστήματος παραγωγής και εξουσίας που λειτουργεί με δικλείδες ασφαλείας, άβατα και στεγανά κι αυτονομημένους πυρήνες, με αυτοαναφορικότητα και αυταρχικότητα, καταδικάζοντας το άτομο, το εκάστοτε Εγώ, σε σισύφειες αναμονές κι επαναλήψεις χωρίς αποτέλεσμα, χωρίς ευρύτερο αντίκρισμα.
Ζούμε πια σε μια μετανεοτερική εποχή:
Δεν είναι τυχαίο ότι δίπλα στα άλματα της επιστήμης, τα οποία όμως υπερβαίνουν κατά πολύ το επίπεδο ηθικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας, συμβαίνουν φαινομενικά απρόσμενες οπισθοχωρήσεις στο επίπεδο της κοινωνικής οργάνωσης, αλλά και στο βασικό, το θεμελιακό επίπεδο της ανθρώπινης αξίας.
Δεν είναι τυχαίο ότι η ιδεολογική αποτελμάτωση, η κόπωση των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών συστημάτων, η οριακή τους επάρκεια ως μηχανισμών ευημερίας, αναδιανομής και δικαιοσύνης, οι κραδασμοί και οι αστοχίες τους, ωθούν διαρκώς τα πράγματα σε "μυθικές" ερμηνείες του κόσμου που εμφανίζονται ως νέες, όμως είναι παλιές, πολύ παλιές.
Δεν είναι τυχαίο ότι "μεταμορφώσεις" συμβαίνουν καθημερινά δίπλα μας, ακόμη και μέσα μας, χωρίς ουδεμία σοβαρή αντίσταση να προβάλλεται από κανένα. Όλοι δείχνουν έτοιμοι να υποταχθούν σε κάποια αυθεντία, σε κάποια "αποκάλυψη", σε κάποια αποκλειστικά εικονιστική, αναπαραστατική, συμβολική "αναγκαιότητα". Ατομικές και συλλογικές στάσεις διαμορφώνονται βάσει τέτοιων "αναγκαιοτήτων", δηλαδή, για να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους, βάσει της συντριπτικής δράσης συγκεκριμένων, μονοδιάστατων συστημικών υποβολών, οι οποίες είναι τόσο ισχυρές ώστε να λειτουργούν ως αυθυποβολές, καταργώντας τα όρια μεταξύ ατομικού και συλλογικού.
Ένας κακός θίασος δεν θα μπορούσε να εξακολουθεί να υπάρχει επί μακρόν εάν δεν "υποστηριζόταν" στις κακές, άθλιες παραστάσεις του από ένα εξίσου κακό, άθλιο κοινό. Τροποντινά, όταν δεν υπάρχει "αντίπαλον δέος", ο κακός θίασος διαμορφώνει μόνος του τα αισθητικά κριτήρια των θεατών. Το κοινό πάλι, μη έχοντας άλλη βάση αναφοράς, αυτοπεριορίζεται, αυτοεγκλωβίζεται στις άθλιες παραστάσεις του θιάσου. Αναπτύσσει μιθριδατικές ανοχές. Δέχεται αυτό που υπάρχει ως το μόνο που υπάρχει.
Κάνει όμως και κάτι ακόμη χειρότερο:
Tο δέχεται ως το μόνο που μπορεί να υπάρξει.
Υπό συγκεκριμένες εξωτερικές και εσωτερικές προϋποθέσεις, η αθλιότητα μπορεί να λειτουργήσει ως αυθεντία. Όποιος χθες έλεγε "άσπρο", σήμερα μπορεί να λέει "μαύρο". Οι ίδιοι άνθρωποι που τον χειροκροτούσαν χθες, τον χειροκροτούν και σήμερα. Οι ίδιοι άνθρωποι που άνοιγαν τα μάτια διάπλατα χθες, θαυμάζοντας και απορώντας, τα κλείνουν σήμερα, αρκούμενοι στον χτεσινό θαυμασμό και τη χτεσινή απορία. Η λογική σκέψη του κακού κοινού παρουσιάζει κενά. Κενά που τα γεμίζουν οι "μεταμορφώσεις". Κενά που προσφέρονται προς άγραν νέων παραχωρήσεων και προς παραγωγή νέων "μεταμορφώσεων".
Ποιο είναι άραγε, σε μια τέτοια περίπτωση, το αληθινό πρόβλημα;
Η "απάθεια" του κοινού ή η απουσία άλλου θιάσου;
Οι "μεταμορφώσεις" στη βάση μιας συλλογικής αυτοβύθισης σε μυθικές ερμηνείες του κόσμου ή η απουσία εδάφους για την ανάπτυξη της επαγωγικής σκέψης;
Δεν είναι καθόλου τυχαία η φράση που αποδίδεται στον Αρχιμήδη: "Δος μοι πα στω και ταν γαν κινήσω".
Το δύσκολο δεν είναι να κινήσει κανείς τη γη. Το δύσκολο είναι να βρει τόπο να σταθεί για να κινήσει τη γη. Το δύσκολο είναι η αντιμετώπιση μιας δυστοπικής πραγματικότητας που, αδυνατώντας να βρει "τόπους", βρίσκει καθησυχασμό στις "μεταμορφώσεις" της.
Επιτρέψτε μου να ολοκληρώσω αυτές τις σκόρπιες σκέψεις που μοιράστηκα σήμερα μαζί σας επιστρέφοντας εκεί απ’ όπου άρχισα: Τα ξόρκια της Κίρκης μεταμόρφωσαν με χαρακτηριστική ευκολία τον "δήμο" σε γουρούνια. Γουρούνια που ο Οδυσσέας βρήκε να απολαμβάνουν ευτυχισμένα το λασπόλουτρό τους στον περιφραγμένο κοινό τους νερόλακκο. Άρκεσε προς τούτο ένα μαγικό φίλτρο, ένα ξόρκι. Η "μεταμόρφωση" θα ήταν η πηγή της πιο οριστικής και σύμφωνης με τη φύση ευτυχίας των γουρουνιών χωρίς την εμφάνιση του ήρωα. Η ηρωική του δράση εν προκειμένω δεν εξαντλήθηκε – όπως θα υποστήριζαν οι περισσότεροι διαβάζοντας το έπος σαν εικονογραφημένη φυλλάδα – στο τράβηγμα του σπαθιού του και στην απειλή προς τη μάγισσα.
Η ηρωική δράση ήταν η αποτελεσματική επιστράτευση της παρατήρησης και της λογικής. Της λογικής που δεν επιτρέπει συγχύσεις του άσπρου και του μαύρου. Της λογικής που δεν επιτρέπει στον άνθρωπο τον αυτοϋποβιβασμό του σε γουρούνι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου