KOINΩΝΙΑ: Περί συμβόλων

Του ΚΩΣΤΑ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

 

Λέγεται και γράφεται συχνά το θεωρητικό αξίωμα πως «η πολιτική είναι διαχείριση συμβόλων» και δεν φαίνεται να το συνειδητοποιούν οι περισσότεροι έστω κι αν καθένας νυχθημερόν σύμβολα διαχειρίζεται, αφού ο καθένας, θέλει δε θέλει, είναι αριστοτελικότατα «πολιτικόν ζώον».

Η λέξη σύμβολο, που έχει περάσει σχεδόν σ' όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, ουσιαστικό του ρήματος συμβάλλω=χτυπάω, πλήττω, τοξεύω από μακριά μαζί με άλλους τον ίδιο στόχο, σημαίνει μια συμφωνία, μια συν-θήκη, μια κοινή ιδέα, μια μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ατόμων κοινή παραδοχή.

Και η λέξη συμβόλαιο αλλά και η συμβολή δύο δρόμων π.χ. την ίδια σημασία έχουν. Μια συνάντηση, μια σύγκλιση στον ίδιο σκοπό ή προς την ίδια κατεύθυνση.

Ετσι ήδη στον Ομηρο η λέξη οιωνός, που στην κυριολεξία του σημαίνει πουλί, κάθε πετούμενο, επειδή αρχαιόθεν ταυτίστηκε από τη λαϊκή και αργότερα τη θρησκευτική πίστη με κάποια διοσημία, δηλαδή θεϊκό σημάδι, αφού το συναρτούσαν με το δρόμο που παίρνουν τα σμήνη των πουλιών ανάλογα με τον καιρό ή τις θεϊκές βουλές, ήταν το σύμβολο μιας κοινά αποδεκτής θεϊκής συμβολικής. Μ' αυτή λοιπόν τη σημασία άριστος οιωνός, στο στόμα του Εκτορα και των Τρώων, ήταν η άμυνα της πατρίδας.

Εχω, όπως και πολλοί άλλοι, εικάζω, μανιακοί με τις λέξεις και τη σημασία τους, πολλά ευρωπαϊκά (και μεταφρασμένα και στα ελληνικά) λεξικά συμβόλων. Εκεί οι λεξικογράφοι και σημασιολόγοι συγκεντρώνουν κάθε λέξη που έχει φορτιστεί με τη μεταφορική σημασία ενός συμβόλου, στην πολιτική, στην κοινωνία, στην οικονομία, στις επιστήμες (π.χ. τα μαθηματικά σύμβολα), στην επικοινωνία, στο στρατό αλλά και στην ποίηση: θυμηθείτε, για να παραπέμψω στο τελευταίο, τη συμβολική τής «Φοινικιάς» του Παλαμά, της «Ελιάς» του Μαβίλη, της «Σατραπείας» του Καβάφη, του «Μπολιβάρ» του Εγγονόπουλου, του «Δρόμου» του Εμπειρίκου κ.τ.λ.

Πώς εξελίσσεται μια κυριολεξία σε μεταφορά και πώς μια μεταφορά μετεξελίσσεται σε σύμβολο. Αυτή είναι η δόξα και συχνά η τραγωδία της γλώσσας. Πριν από τη μεταφορά προϋπάρχει η παρομοίωση. Ανάμεσα σε μια ιδιότητα ζώου, φαινομένου ή πράγματος και στη συμπεριφορά ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων εντοπίζεται μια ομοιότητα. Ενας άνθρωπος που τρέχει πανικόβλητος να γλιτώσει μοιάζει με τον περιδεή λαγό. Τρέχει σαν λαγός. Και ύστερα έρχεται η μεταφορά: έγινε λαγός. Ετσι το «τρέμει σαν το ψάρι» έγινε «ψάρωσε» και τα ανάλογα «είναι φίδι κολοβό», «είναι πιστό σκυλί», «είναι γάτα», «είναι παχύδερμο», «σιγανό ποτάμι» κ.τ.λ.

Αλλά και ένα φαινόμενο μπορεί να βαπτίζει μια συμπεριφορά, ακόμη και μια ολόκληρη αισθητική. Ετσι ο ακραίος ρομαντισμός στη Γερμανία ονομάστηκε «θύελλα και ορμή», στρατηγικές τακτικής «Καταιγίδα της Ερήμου» και άλλες πολιτικές ή πολιτισμικές εκδηλώσεις «σεισμός», «πυρετός», «βυθός», «πάτος», «ουράνιο τόξο», για να μην αναφερθώ στα κοινόχρηστα «σκοτάδι παντού», «φως στο βάθος του τούνελ».

Θρησκείες, πολιτικά μορφώματα, καλλιτεχνικά ρεύματα, μόδες έχουν υιοθετήσει σύμβολα, αλλά κυρίως τα κράτη με τις σημαίες τους έχουν φορτίσει σχήματα, χρώματα με συναισθήματα και πατριωτικό οίστρο.  

Ποιος αλήθεια γνωρίζει πως η λέξη οίστρος στα αρχαία ελληνικά σημαίνει αλογόμυγα και ως οίστρος στα καπούλια της πόλης-Αθήνας έμεινε στην ιστορία ο Σωκράτης. 

Ποιος αλήθεια γνωρίζει πως η λέξη σαγήνη στα αρχαία ελληνικά σημαίνει το δίχτυ του ψαρά;

Ετσι φορτίστηκαν με τη σημασία της σταθερότητας η άγκυρα, του μαρτυρίου ο Σταυρός, της εργασίας και της προκοπής το σφυροδρέπανο και στη συνείδηση την αιματηρή της ανθρωπότητας ο γωνιώδης σταυρός, άλλως σβάστικα, ο μαίανδρος ή ο παπικός διπλός σταυρός, ο ζυγός της δικαιοσύνης, ο ερυθρός σταυρός, ο σκυθικός σκούφος της Δημοκρατίας, η κόψη και η όψη του σπαθιού.

Οσον αφορά τη σβάστικα, απλώς θυμίζω ότι είναι διακοσμητικό μοτίβο, σε επιτάφια αγγεία της Αττικής, του όγδοου αιώνα π.Χ.! Κάτι γνώριζαν φαίνεται οι διαχρονικοί δολοφόνοι και την υιοθέτησαν. Οσον αφορά επίσης το μαίανδρο, αρχαιολογικά τεκμηριωμένο μοτίβο, σύμβολο του λαβύρινθου που υιοθετείται από πολιτικούς Μινωταύρους, μόνο με τον μίτο της Αριάδνης και τον έρωτα της Ελευθερίας συντρίβεται.