ΠΡΟΣΩΠΑ: Ο... άλλος Ζαχαριάδης

Του ΦΟΙΒΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

Σ' ένα κείμενό του, την περίοδο της εξορίας του, ο Ζαχαριάδης προσπαθεί ν' αγγίξει τις πηγές της ελευθερίας ως της πεμπτουσίας της ανθρώπινης ύπαρξης. «Το δικό μας θανάσιμο λάθος ήταν ότι τη διαλεχτική θέλαμε να την αποφτερώσουμε, να τη στριμώξουμε μέσα σε καλούπια, νόμους, περιθώρια. Και για τέτοιο φέρσιμο η διαλεχτική, δηλαδή η ζωή, εκδικιέται γιατί μας αφήνει πίσω της έκθετους, πελαγωμένους έξω από την πραγματικότητα (...) Για τη διαλεχτική, την ύπαρξή της, για οξυγόνο ζωτικά απαραίτητο=λεύτερη σκέψη-λεύτερη δημιουργία-λεύτερη συζήτηση χωρίς εκ των προτέρων φραγμούς-περιορισμούς-βέτο-ταμπού-ιερά απαραβίαστα, απρόσιτες και ατράνταχες εγκυρότητες».

Την 1η Αυγούστου 1973 ο παλιός αρχηγός του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης έδωσε τέλος στη ζωή του στο μακρινό Σουργκούτ της Σιβηρίας όπου ήταν εξόριστος.

Υπήρξε γενικός γραμματέας του ΚΚΕ επί 25 συνεχή χρόνια, από το 1931 ώς το 1956, οπότε η νέα σοβιετική ηγεσία, υπό τον Νικίτα Χρουστσόφ, αποφάσισε να τον αντικαταστήσει.

Ο Ζαχαριάδης γεννήθηκε στην Αδριανούπολη (σύμφωνα με τον αδελφό του, Μίμη Ζαχαριάδη) στις 27 Απριλίου 1903. Ο πατέρας του ήταν υπάλληλος «στο μονοπώλιο καπνών» και υφίστατο μεταθέσεις. Το 1921 η οικογένεια Ζαχαριάδη συγκεντρώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ο πατέρας τού Νίκου ήταν «γέννημα θρέμα Φαναριώτης».

Ο Ζαχαριάδης εργάστηκε στο λιμάνι του Γαλατά, σ' ένα θείο του, τον Ανέστη Σεφεριάδη, που ήταν γενικός διευθυντής στα ανθρακωρυχεία του Ζουγκουλντάκ. Εκεί ο Νίκος συνδέθηκε με το εργατικό κίνημα.

Ο Σιάντος είχε αναφέρει ότι ο Ζαχαριάδης ήταν «γιος καπνεργάτη», πράγμα που δεν ήταν αλήθεια. Στα ταξίδια που άρχισε τότε ο Ζαχαριάδης σε σοβιετικά λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας πέρασε από το 1921 στην Ομοσπονδία των Κομμουνιστικών Νεολαιών της Σοβιετικής Ενωσης, με σύνδεση από την Κομμουνιστική Νεολαία της Πόλης και το 1922 έγινε μέλος στο Συνδικάτο Εργατών Μεταφοράς και στη Διεθνή Λέσχη Ναυτεργατών στη Θεοδόσια.

Το 1923 έγινε μέλος του ΚΚ Τουρκίας και έφυγε από την Κωνσταντινούπολη για τη Σοβιετική Ενωση, όπου στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Εργαζομένων της Ανατολής σπούδασε «μαρξισμό-λενινισμό» μέχρι τον Απρίλιο του 1924. Ετσι είχε την ευκαιρία να βρεθεί φρουρός, μαζί με άλλους, πλάι στη σορό του Λένιν τον Ιανουάριο του 1924. 

 Στην Ελλάδα κατέβηκε πρώτη φορά κομμουνιστικά οργανωμένος στο τέλος Μαΐου και στις αρχές Ιουνίου του 1924, οπότε άρχισε την ενεργό δράση στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα.

Το 1931 με απόφαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς ανέλαβε την ηγεσία του ΚΚΕ και επέστρεψε παράνομα στην Ελλάδα από τη Σοβιετική Ενωση, όπου είχε καταφύγει περί τα μέσα του 1929.

Ο θρύλος της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 ήταν ακόμα νωπός και ο Ζαχαριάδης ζούσε έντονα μ' αυτόν. Παράλληλα είχε γίνει μέλος και ο ίδιος του Μπολσεβικικού Κόμματος όπως και όλα τα στελέχη των ξένων κομμάτων που ζούσαν στη Μόσχα. 

Ο Ζαχαριάδης ήταν άνθρωπος αυστηρών αρχών, που δεν κάπνιζε ούτε έπινε. Αθλείτο καθημερινά. Προετοιμαζόταν ψυχικά και σωματικά για τη μεγάλη στιγμή κάθε κομμουνιστή τής εποχής εκείνης, που ήταν η επαναστατική ανατροπή τού καπιταλιστικού κινήματος. Ηταν προσηλωμένος συναισθηματικά στη Σοβιετική Ενωση, «το πρώτο κράτος των εργατών και χωρικών», συνδεδεμένος με τον Λένιν -τον έζησε για λίγο- και κυρίως με τον Στάλιν, ο οποίος παρουσιάστηκε ως ο διάδοχός του.

Εζησε σε μια από τις κρισιμότερες περιόδους της σύγχρονης νεοελληνικής ιστορίας, ως επικεφαλής του ΚΚΕ, που περιλαμβάνει τη δικτατορία Μεταξά, το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την Εθνική Αντίσταση, όπως και τον Εμφύλιο Πόλεμο. Βέβαια στη διάρκεια της Κατοχής ο Ζαχαριάδης ήταν κρατούμενος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου και στη δικτατορία Μεταξά φυλακισμένος, αλλά παρέμενε πάντα, τυπικά τουλάχιστον, ο ηγέτης του κόμματος.

Στην πορεία της δράσης του είχε να επιδείξει ορθές και λανθασμένες ενέργειες. Είχε τον αρχικό διχασμό κάθε κομμουνιστή που έζησε την περίοδο του Στάλιν και παρέμεινε πιστός στη Σοβιετική Ενωση.

Είναι πολύ δύσκολο να αναλύσουμε σ' ένα άρθρο τις θετικές και αρνητικές πλευρές της δράσης του, τις μεγάλες αντιφάσεις του, μέσα στο πλαίσιο μιας κοσμογονικής εποχής.

Αυτό όμως που μπορούμε σήμερα να διακρίνουμε, είναι ότι ο Ν. Ζαχαριάδης υπήρξε ο πρώτος και ίσως ο μοναδικός ηγέτης του ΚΚΕ που είχε διακρίνει τις αντιφάσεις που υπήρχαν στην ΕΣΣΔ, την ανάγκη για ανεξάρτητη πορεία του κόμματος από τις σοβιετικές υποδείξεις, αλλά και τις αντιφάσεις του ίδιου του «μαρξισμού-λενινισμού» απέναντι στο πάντα επίκαιρο ζήτημα της ελευθερίας. Και αυτά αρκετά νωρίς, ζώντος του Στάλιν και του καθεστώτος που είχε επιβάλει.

Μια βραδιά του 1956 ο Ζαχαριάδης θύμισε στον Λευτέρη Ελευθερίου μια συζήτηση που πρέπει να έγινε στις αρχές της δεκαετίας του '50:  

«Μου θύμισε -γράφει ο Ελευθερίου- μια συζήτηση που είχε προσπαθήσει ν' αρχίσουμε στο ραδιοσταθμό της "Ελεύθερης Ελλάδας" με θέμα Μαρξισμός και Ελευθερία. Ουσιαστικά έθετε το ζήτημα ότι ο μαρξισμός -αυτόν που γνώριζε ο Ζαχαριάδης στη σταλινική περίοδο- πάσχει από ένα μηχανιστικό ντετερμινισμό και το θέμα της ελευθερίας δεν το έχει αντιμετωπίσει ολοκληρωμένα. Ισως να φαίνεται περίεργο για έναν ηγέτη σταλινικού τύπου. Πάντως, το περιστατικό είναι πραγματικό».

Είναι γεγονός ότι οι περισσόεροι εσωκομματικοί του αντίπαλοι, πέραν από σωστές επισημάνσεις για έλλειψη δημοκρατίας στο εσωτερικό τού κόμματος, είχαν κατηγορήσει τον Ζαχαριάδη ως «αντισοβιετικό», όπως ο Μάρκος, ο Παρτσαλίδης, ο Καραγιώργης κ.ά. Ο Παρτσαλίδης έγραψε το 1950 ότι «αυτή η τόλμη, η απόκρουση υποδείξεων -σαν την υπόδειξη της συμμετοχής στις εκλογές του 1946- στο όνομα της αυτοτέλειας του κόμματος δεν είναι κάτι σαν φανερώματα της εθνικιστικής παρέκκλισης;..»

Και ο Καραγιώργης έκρινε ως «αντισοβιετική κατά βάση» τη θεωρία των δύο πόλων.