Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας-μαθηματικός
Η Αλωση της Κωσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453 έκλεισε
οριστικά μια μεγάλη ιστορική περίοδο που ξεκίνησε με την ίδρυση της
Κωνσταντινούπολης από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και χαρακτηρίστηκε από το
βαθμιαίο εξελληνισμό του ρωμαϊκού Ανατολικού Κράτους, ως απόρροια του
περιορισμού σε ελληνόφωνα εδάφη, την κυριαρχία του ρωμαϊκού νομικού
συστήματος και της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας. Η Αλωση της Πόλης
και λίγο αργότερα η κατάλυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και η
κατάληψη του Μυστρά επιβεβαίωσαν την οριστική κυριαρχία ενός άλλου
πολιτισμικού μοντέλου, που είχε γεννηθεί αιώνες πριν στις ερήμους της
Αραβίας: του Ισλάμ.
Παρ' ότι η ανάκληση εκείνων των ιστορικών γεγονότων γίνεται
σήμερα με αντιιστορικές ταυτίσεις, όπου οι τότε Οθωμανοί και Βυζαντινοί
ευθέως ανάγονται στους σύγχρονους Τούρκους και Ελληνες, όπως έχουν
διαμορφωθεί στην εποχή του πολιτικού έθνους, εντούτοις οι
πραγματικότητες εκείνη την εποχή σε επίπεδο ταυτοτήτων ήταν
διαφορετικές.
Οι Οθωμανοί αυτοορίζονταν αποκλειστικά ως μουσουλμάνοι. Η
ταυτότητά τους ήταν αποκλειστικά θρησκευτική, χωρίς ίχνος εθνικής
συνείδησης. Ο όρος «Τούρκος» για τους μουσουλμάνους ήταν απαξιωτικός.
Από το 12ο αιώνα, όταν εμφανίζονται οι δερβίσηδες, «Τούρκος» σημαίνει
κάτι το απεχθές, βάρβαρο. Ο Τζελαλεντίν Ρουμί, ο σημαντικός Πέρσης
ποιητής και σούφι, αναφέρει: «Ο Θεός έπλασε τους Ρωμιούς και τους
Τούρκους. Τους Ρωμιούς για να δημιουργούν και τους Τούρκους για να
καταστρέφουν».
Οι χριστιανοί ορίζουν τους μουσουλμάνους ως «Τούρκους» με
τη θρησκευτική έννοια. Οπως «Ρωμιός» σήμαινε χριστιανός, το «Τούρκος»
δεν είχε καμιά εθνική σημασία.
Ο όρος εθνικοποιείται με την εμφάνιση του
τουρκικού εθνικισμού, περί τα τέλη του 19ου αιώνα, και το τουρκικό
κράτος θα στηθεί πάνω στην απαξιωτική αυτή έννοια. Και για να το
κατανοήσουμε αυτό, θα πρέπει να γνωρίζουμε τον τρόπο που συγκροτήθηκαν
οι πληθυσμιακές ομάδες κατά το Μεσαίωνα.
Οι «ολίγοι» Τουρκομάνοι
Την ίδια εποχή που τα τουρκικά φύλα κάνουν την είσοδό τους στο
μικρασιατικό χώρο, το Βυζάντιο από πολυεθνική, ελληνόφωνη αυτοκρατορία
μετατρέπεται σε πόλη-κράτος, όπου αναπτύσσονται σημαντικές κοινωνικές
και ιδεολογικές διεργασίες. Διαμορφώνεται μια πρώιμη αστική τάξη, η
οποία θα γονιμοποιήσει και θα εξελίξει έως τα όριά της την ιδεολογική
κληρονομιά των τριών αιώνων νέου Ελληνισμού, που είχε συσσωρευτεί από
την εποχή της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Η νέα αυτή ιθύνουσα οικονομική
τάξη θα εκφραστεί με τους Παλαιολόγους και θα ξεπεράσει την υπερεθνική,
ελληνόφωνη και χριστιανική ρωμιοσύνη. Θα διαμορφώσει μια εθνική
ταυτότητα όπου δεν προέχει η θρησκευτική καθαρότητα, αλλά η εθνική
επιβίωση. Σε αυτή την κοινωνικοπολιτική βάση θα εμφανιστούν οι Ενωτικοί,
που στο όνομα της ελπίδας για δυτική βοήθεια θα δεχτούν να υποταχθεί η
Ανατολική Εκκλησία στον αντίπαλό της, τη Δυτική Εκκλησία.
Εξισλαμισμένοι χριστιανοί
Μεγάλο μέρος της κοινωνικής βάσης των Οθωμανών προερχόταν από
εξισλαμισμένους χριστιανούς, Ελληνες, Αρμένιους, Σλάβους κ.ά.
Χαρακτηριστικό είναι το στιγμιότυπο που μας μεταφέρει ο Σφρατζής λίγο
πριν από την τελική επίθεση προς την Κωνσταντινούπολη: Ο Μωάμεθ καλεί τα
στρατεύματά του να επιτεθούν στην Πόλη και απευθύνει προς αυτά τον
τελικό λόγο. Τους στρατιώτες του τους αποκαλεί «νεήλυδες», δηλαδή
«προσφάτως ελθόντες» νεοπροσήλυτους στο Ισλάμ. Ισως αυτή η προσαγόρευση
να παριστά με τον καλύτερο τρόπο τις κοσμογονικές αλλαγές που συνέβησαν
στην καρδιά τού τότε ελληνικού κόσμου, τη Μικρά Ασία, κατά τη διαδικασία
εμπέδωσης της ισλαμικής κυριαρχίας, που κράτησε τέσσερις ολόκληρους
αιώνες.
Από την ομάδα των ελληνόφωνων νεοπροσήλυτων προερχόταν και ο
στρατηγός Ζαγανός πασάς, ο οποίος θα προτρέψει τον Μωάμεθ να συνεχίσει
την πολιορκία της Πόλης, σε αντίθεση με τις συμβουλές του πρωθυπουργού
του. Την ίδια εποχή, στο περιορισμένο γεωγραφικά βυζαντινό κράτος θα
υπάρξει μια παράδοξη ανάδυση εθνικής συνείδησης, αιώνες πριν από την
έλευση της νεοτερικότητας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου