ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΠΑΝΑΝΙΑ: Ευκαιρία για το κοινωνικό κράτος

Του Αριστου Δοξιαδη

«Κατακερματισμένη κοινωνία», «πελατειακό κράτος», «συντεχνίες», «ραντιέρηδες». Από διαφορετικές αφετηρίες πολλοί συμφωνούμε σε ένα πράγμα: το ελληνικό Δημόσιο δεν ήταν το κοινό κτήμα των Ελλήνων πολιτών που το φροντίζαμε συλλογικά, αλλά ένα ξέφραγο αμπέλι όπου όποιος μπορούσε έπαιρνε ό, τι προλάβαινε. Είχαμε ένα μεγάλο Δημόσιο χωρίς προγραμματισμό και χωρίς δημοκρατικό έλεγχο.

Εγραφα σε προηγούμενο κείμενο ότι το κοινωνικό κράτος δεν αφορά όλους με τον ίδιο τρόπο. Ισχυρές ομάδες της μεσαίας τάξης έχουν καταφέρει να έχουν ειδικές προσβάσεις, και αδιαφορούν στην πράξη για την ποιότητα και το μέγεθος των παροχών που έχουν οι πιο αδύνατοι. Ετσι δεν αναδεικνύονται στον δημόσιο διάλογο τα ζητήματα αυτά, παρά μόνο ως θέματα για καταγγελία. Προτάσεις για βελτίωση, που υπάρχουν από τους τεχνοκράτες, είτε θάβονται είτε λοιδωρούνται.

Αλλά η κρίση έχει ανατρέψει τους σχεδιασμούς των ισχυρών επαγγελμάτων ως προς τις συντάξεις τους, την υγεία και την παιδεία - είτε επειδή τα κλαδικά τους ταμεία έχουν αναγκαστεί και αυτά να περιορίσουν τις παροχές είτε γιατί τα ιδιωτικά πορτοφόλια δεν αντέχουν πια τα ιδιωτικά σχολεία και τους ιδιώτες γιατρούς. Η δε τρόικα έχει ζητήσει να καταργηθούν πολλές από τις ειδικές ρυθμίσεις των μεσαίων στρωμάτων. 

Υπάρχει λοιπόν μια ευκαιρία να αλλάξει εκ βάθρων το κοινωνικό κράτος.

Με ποιο τρόπο όμως να αλλάξει έτσι ώστε στη νέα του μορφή να το φροντίζει και να το υπερασπίζεται ο «δήμος» των πολιτών, απέναντι στους τζαμπατζήδες, τους προσοδοθήρες και τους απατεώνες; 

 Οσους νόμους και συστήματα και αν σχεδιάσουμε, το πρακτικό αποτέλεσμα θα είναι φτωχό αν οι πολίτες δεν θεωρήσουν ότι κάθε τέτοιο μέτρο τους αφορά άμεσα, αν δεν το υπερασπιστούν με τη φωνή τους και με την ψήφο τους.

Πρώτη προϋπόθεση είναι η διαφάνεια. Μέχρι τώρα δεν έχουμε αντίληψη για μερικά βασικά. Πόσο δαπανά το κράτος για την περίθαλψη του μηχανικού και πόσο για τον εμποροϋπάλληλο της ίδιας ηλικίας; Πόσο κοστίζει ανά ασθενή το νοσοκομείο στην Αρτα και πόσο στο Χαϊδάρι, και πού οφείλονται οι διαφορές; Πόση σύνταξη παίρνει ο συνταξιούχος της ΔΕΗ και πόση του ΙΚΑ, με παρόμοια προσόντα και μισθό; Τα προνόμια κρύβονται μέσα στην αδιαφάνεια.

Δεύτερη προϋπόθεση είναι οι γενικοί και απλοί κανόνες. Η διαφάνεια ίσως να αποκαλύψει σπατάλες και αδικίες, αλλά όσο ισχύουν εξαιρέσεις και διαφορετικοί κανόνες κατά ομάδες συμφερόντων δεν μπορεί να υπάρχει αποτελεσματική συλλογική δράση. Ποιος θα επιμείνει, π. χ., για ένα σύστημα αξιολόγησης ιατρών του ΕΟΠΠΥ αν οι ισχυροί «οργανικοί διανοούμενοι» πηγαίνουν σε ιατρούς άλλων ταμείων; Πώς θα συζητήσουμε σοβαρά για την ηλικία συνταξιοδότησης όταν οι πιο πολλοί βγαίνουν στη σύνταξη με πλασματικά χρόνια και ειδικές εξαιρέσεις;

Χρειάζεται διαφάνεια λοιπόν και γενικοί κανόνες. Αλλά δεν λειτουργούσε έτσι το σύστημα. Γιατί να πιστέψουμε ότι μπορεί να διαμορφωθεί μια νέα συναίνεση σε αυτή τη βάση;

Ενα στοιχείο είναι η πίεση της τρόικας, που επηρεασμένη από την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία ζητεί αλλαγές σε αυτή την κατεύθυνση. Η τρόικα είναι εξωγενής παράγοντας, και δεν μετέχει στη διαμόρφωση συναίνεσης, αλλά δίνει την ευκαιρία να βγούμε από τη «θεσμική παγίδα» της στασιμότητας, να χτίσουμε και να δοκιμάσουμε νέους θεσμούς.

Αλλο στοιχείο είναι η τεχνολογία της δημοσιότητας, που σε όλο τον κόσμο αρχίζει να ενδυναμώνει την κοινωνία των πολιτών. Το «Δημόσια Δεδομένα Δικά μας Δεδομένα» (ο τίτλος μιας καλής πρωτοβουλίας), μπορεί να γίνει πραγματικότητα, αν βρεθούν αρκετοί νέοι ακτιβιστές να χτίσουν πάνω στις δυνατότητες αυτές. Πρέπει να αξιοποιήσουμε την αρχή που έγινε με τη «Διαύγεια» και να την υπερασπιστούμε απέναντι στους ιδιοτελείς που θα προσπαθήσουν να την υπονομεύσουν.

Η κρίση έφερε μια ακόμα αλλαγή που μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση «δήμου»: τέθηκαν στο κέντρο του δημόσιου διαλόγου «μάκρο» ζητήματα, δηλαδή μεγέθη και εξελίξεις που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή μόνο έμμεσα. Επί μήνες το πρώτο θέμα στα δελτία ειδήσεων ήταν τα spread, και μετά τα δισ. των περικοπών, των τραπεζών, του ελλείμματος. Στις αναπτυγμένες κοινωνίες τέτοια μεγέθη είναι πάντα στο κέντρο του διαλόγου, αλλά στην Ελλάδα της ευημερίας τα οικονομικά συζητιόνταν μόνο στη μικρή κλίμακα: από τους γιατρούς, οι πλασματικές υπερωρίες, από τους δημοσιογράφους, το αγγελιόσημο που δεν αποδιδόταν κ. ο. κ. Τώρα ίσως μπορέσουμε να μιλήσουμε στα σοβαρά για μακρομεγέθη, όπως η αναλογία συνταξιούχων προς εργαζόμενους. Αυτή η συζήτηση θα έχει περισσότερο νόημα από τα spread, που δεν τα διαμορφώνουμε εμείς.

Τέλος, υπάρχει ένα διαχρονικό πολιτισμικό στοιχείο που στη νέα συγκυρία μπορεί να είναι θετικό: ο εξισωτισμός, ή το σύνδρομο της «κατσίκας του γείτονα». Δεν ανεχόμαστε τα προνόμια των άλλων, εκτός αν και εμείς έχουμε τα δικά μας, ή αν ελπίζουμε να τα αποκτήσουμε, ή αν τα προνόμια είναι καλά καλυμμένα μέσα στις δαιδαλώδεις ρυθμίσεις. Ισως σήμερα, που πέφτουν οι μάσκες, ο εξισωτισμός να γίνει η βάση για ένα δίκαιο και αποτελεσματικό σύστημα.

Ετσι λοιπόν, με τρόικα, με διαφάνεια, με απλούς κανόνες, με τεχνολογία, με αντίληψη της μακροεικόνας, ίσως καταφέρουμε να αποκτήσουμε αυτό που όλοι οι πολιτικοί και οι διανοούμενοι δήθεν ζητούν εδώ και δεκαετίες: ένα κοινωνικό κράτος αλληλεγγύης και ισότητας.