ΙΣΤΟΡΙΚΑ: Eτσι κερδίσαμε τη Θεσσαλονίκη φτάνοντας πριν τους Βούλγαρους

Του ΤΑΚΗ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΥ

katsimar@yahoo.gr

Ακριβώς πριν από έναν αιώνα , ο ελληνικός στρατός προελαύνει στο τουρκικό έδαφος και απελευθερώνει την Κοζάνη. Εχει αφήσει πίσω τα στενά του Σαραντάπορου, όπου κατέγραψε την πρώτη μεγάλη νίκη του κατά των Οθωμανών στον Α' Βαλκανικό Πόλεμο.

Αλλά η θριαμβευτική πορεία, στη φάση αυτή, έμελλε να σφραγιστεί και από περιστατικά «τα οποία προανήγγειλαν περιπετείας, συμφοράς, εμφύλιον ανταγωνισμόν», όπως θέτει το ζήτημα ιστορικός της περιόδου. Πρόκειται για την περιλάλητη «στροφή της Στρατιάς προς τη Θεσσαλονίκη».

Εχουν γραφεί πολλές εκατοντάδες σελίδες για τα γεγονότα εκείνων των ωρών. Μερικά απ' αυτά παραμένουν ακόμη και σήμερα ασαφή. Κυρίως επειδή εκεί τοποθετείται από πολλούς η πρώτη εκδήλωση του κατοπινού εθνικού διχασμού και χρησιμοποιήθηκαν «εργαλειακά». Κρίσιμα ιστορικά τεκμήρια δεν βρέθηκαν (π.χ. το τηλεγράφημα με το «σας απαγορεύω») και κάποια ίσως «διορθώθηκαν» χρονικά (για να δικαιώσουν διαφορετικές αφηγήσεις).

 
Αυτή η πολιτικο-στρατιωτική, όμως, διαμάχη έχει χάσει την παλιότερη σημασία και το διχαστικό φορτίο της. Σύμφωνα με το κυρίαρχο σενάριο, όπως το παραθέτει «εξευγενισμένα» ο Ι. Μαζαράκης-Αινιάν, «από τη στιγμή αυτή (κατάληψη Κοζάνης) ετίθετο το δίλημμα στο Γενικό Στρατηγείο, να συνεχίσει την προέλαση προς το Μοναστήρι και να συνδεθεί με τους Σέρβους ή να στραφεί προς Βέροια και Θεσσαλονίκη. Αρχικά φαίνεται ότι πρόθεση της Στρατιάς ήταν να κινηθεί προς βορράν, αλλά σύντομα εγκαταλείφθηκε αυτή η ιδέα, ύστερα μάλιστα από τηλεγραφήματα του υπουργείου Στρατιωτικών (Ελ. Βενιζέλου) και του υπουργείου Εξωτερικών (Λ. Κορομηλά) που επισήμαιναν την ανάγκη να καταληφθεί το ταχύτερο δυνατόν η Θεσσαλονίκη».

Η αμιγώς βενιζελική αφήγηση είναι έντονα χρωματισμένη: Μετά την κατάληψη της Κοζάνης ο Κωνσταντίνος και το επιτελείο του αποφάσισαν να βαδίσουν προς το Μοναστήρι (Βιτόλια) και όχι προς Θεσσαλονίκη. Κατά παράβαση ρητών και επανειλημμένων υποδείξεων του πρωθυπουργού.

Η «ανταρσία» ματαιώθηκε, αφού χρειάστηκε ο πρωθυπουργός να «διατάξει» τα δέοντα, να ζητήσει την τελευταία στιγμή τη μεσολάβηση του βασιλιά Γεωργίου Α'. Ο τελευταίος έσπευσε στην Κοζάνη για να επαναφέρει τον διάδοχο στην τάξη. Ετσι, έγινε δυνατή η «στροφή» του στρατού στις 14 Οκτωβρίου κι επομένως η νίκη στον αγώνα δρόμου Ελλήνων και Βουλγάρων προς τη Θεσσαλονίκη.

Κατά την εκδοχή αρκετών βασιλικών ο Κωνσταντίνος και οι επιτελείς του δεν είχαν αποφασίσει ακριβώς προς ποια κατεύθυνση θα οδεύσει ο στρατός, αναμένοντας τις κινήσεις των Οθωμανών. Ακόμη και πριν από τα κυβερνητικά τηλεγραφήματα (Κορομηλά και Βενιζέλου) είχαν καταστρώσει σχέδια για πορεία προς τη Βέροια. Προσκομίζουν, μάλιστα, και μια σχετική διαταγή του Στρατηγείου. Στέκονται ιδιαίτερα, όμως, στις «ανοίκειες» επεμβάσεις της κυβέρνησης στις στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Υποστηρίζουν ακόμη ότι οι στρατιωτικές ανάγκες επιβάλανε την πορεία προς βορρά για να εξασφαλιστεί η στρατιά από εγκλωβισμό. Πρώτα, λοιπόν, θα βάδιζε ο στρατός προς Μοναστήρι και μετά στη Θεσσαλονίκη.

Στο επίπεδο αυτό δεν βρίσκονταν τελείως εν αδίκω. Αλλά η πορεία προς την πολυεθνική πρωτεύουσα της Μακεδονίας «δεν ήτο στρατιωτική μόνο ενέργεια. Από αυτή θα επραγματοποιείτο ή θα εματαιώνετο ο σκοπός διά τον οποίο η Ελλάς εμάχετο...». Αυτή η κλασική εκτίμηση του ιστορικού Γ. Βεντήρη επαναλαμβάνεται με διάφορες παραλλαγές από τους περισσότερους μελετητές.

Ανεξάρτητα από όλα αυτά, η ουσία είναι πως χωρίς την αποφασιστική επέμβαση του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη θα μπορούσαν να είχαν φθάσει πρώτοι οι Βούλγαροι. Η ίδια άλλωστε αποφασιστικότητα εκδηλώθηκε και τις επόμενες μέρες, καθώς ο Κωνσταντίνος καθυστερούσε επικίνδυνα και απελπιστικά...

 

Τα ντοκουμέντα για «τη στροφή»

 

1. «...Σερβικός στρατός ευρίσκεται νυν μεταξύ Κουμανόβου και Σκοπίων, Βουλγαρικός στρατός κατέλαβε χθες Σαράντα Εκκλησίας. Φρονώ ότι πρέπει, κατά το δυνατόν, να εντείνωμεν ημετέρας ενεργείας ώστε να καταληφθή όσον τάχιστα Θεσσαλονίκη και ίνα μη ημέτερα αποτελέσματα έλθωσιν πολύ ύστερον από τα αποτελέσματα των συμμάχων» (Κορομηλάς προς Κωνσταντίνο).
2. «Ευχαριστώ θερμώς διότι με πληροφορήσατε διά τας νίκας των συμμάχων μας... Θα εξακολουθήσω με την αυτήν έντασιν δυνάμεων, επιδιώκων καταστροφήν του εχθρού επί τη βάσει του σχεδίου το οποίον έχω προδιαγράψει και του οποίου τους αντικειμενικούς σκοπούς μόνος εγώ είμαι αρμόδιος και υπεύθυνος να κανονίζω... Παρακαλώ δε όπως ευαρεστούμενος μη προσπαθήτε να επηρεάζετε την διεύθυνσιν των επιχειρήσεων» (Κωνσταντίνος προς Κορομηλά).
3. «Αναμένω να μοι γνωρίσετε την περαιτέρω διεύθυνσιν ην θα ακολουθήσει η προέλασις του στρατού Θεσσαλίας. Παρακαλώ μόνον να έχετε υπ' όψιν ότι σπουδαίοι πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσι να ευρηθώμεν μίαν ώραν ταχύτερον εις την Θεσσαλονίκην» (Βενιζέλος προς Κωνσταντίνο).
4. «Η κατεύθυνσις της αποχωρήσεως (των Τούρκων) και αι προθέσεις του πολεμίου θα κανονίσωσιν την προέλασιν και την κατεύθυνσιν της υπ' εμέ στρατιάς... Και να παύση του λοιπού η κυβέρνησις αναρμοδίως γνωματεύουσα και εκ του μακρόθεν αναμειγνυομένη εις τας πολεμικάς επιχειρήσεις» (Κωνσταντίνος προς Βενιζέλο).
5. «Οτε ο στρατός ημών ευρίσκετο εις την Κοζάνην, εστάλη τηλεγράφημα από τον αρχηγόν του στρατού... το οποίον μου έλεγεν ότι ο στρατός δεν θα οδεύση προς την Θεσσαλονίκην.

- Εγώ, έλεγε το τηλεγράφημα, έχω καθήκον να στραφώ προς το Μοναστήριον, εκτός αν το απαγορεύσετε.

Και του απάντησα: - «Σας το απαγορεύω» (αγόρευση του Βενιζέλου στη Βουλή τον Αύγουστο του 1917).

 

Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΣΗΜΗ ΕΚΘΕΣΗ
Η πρώτη επίσημη πολεμική έκθεση για τους Βαλκανικούς Πολέμους (συντάχθηκε με καθυστέρηση είκοσι ετών το 1932!) δεν αφήνει κανένα περιθώριο για αμφισβητήσεις και διαφορετικές πολεμικές αφηγήσεις. Το συμπέρασμά της, βασισμένο στα αρχεία, ήταν ότι ο Κωνσταντίνος και το επιτελείο του ήταν αποφασισμένοι να προχωρήσουν προς το Μοναστήρι. Αργότερα (το 1939) η έκθεση θα «διορθωθεί» στο σημείο αυτό και το συμπέρασμα θα θολώσει...

ΤΡΟΜΑΚΤΙΚΕΣ ΘΑ ΗΤΑΝ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ
Γιατί, όμως, ο Κωνσταντίνος επέμενε στην πορεία προς το Μοναστήρι; Εχουν διατυπωθεί διάφορα σενάρια. Σύμφωνα, πάντως, με την πρώτη (και αδιόρθωτη) επίσημη έκθεση, ο διάδοχος και το επιτελείο του «αμελούσαν τη Θεσσαλονίκη... οδηγούμενοι από δόγματα αποκλειστικώς και ψυχρώς ακαδημαϊκώς στρατηγικά...». Σε αντίθεση με τον πρωθυπουργό που προσλάμβανε τη συνολική πολιτική εικόνα και διέβλεπε «τας τρομακτικάς συνεπείας» από μια τυχόν βουλγαρική κατάληψη της Θεσσαλονίκης.