ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ: H κρίση της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας

Του Amartya Sen / THE NEW YORK TIMES 

Καθηγητή Οικονομικών (Νομπελίστας)  και Φιλοσοφίας στο Χάρβαρντ

Αν ο αφορισμός ότι ο δρόμος προς την Κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις χρειάζεται απόδειξη, η οικονομική κρίση στην Ευρώπη την προσφέρει. Οι αξιέπαινες, αλλά στενές προθέσεις αυτών που καταστρώνουν την πολιτική της ΕΕ ήταν ανεπαρκείς για μια υγιή ευρωπαϊκή οικονομία και παρήγαγαν αντιθέτως έναν κόσμο φτώχειας, χάους και σύγχυσης. Για δύο λόγους:

Ο πρώτος: Οι προθέσεις μπορεί να είναι αξιοσέβαστες χωρίς να είναι ξεκάθαρες και τα θεμέλια της σημερινής πολιτικής λιτότητας, σε συνδυασμό με τις ακαμψίες της Νομισματικής Ενωσης της Ευρώπης (καθώς απουσιάζει η δημοσιονομική ένωση), δεν αποτέλεσαν πρότυπο πειστικότητας και οξυδέρκειας.

Ο δεύτερος: Προθέσεις που μπορεί να είναι από μόνες τους θαυμάσιες, μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση με μια πιο επείγουσα προτεραιότητα - στην προκειμένη περίπτωση, τη διατήρηση μιας δημοκρατικής Ευρώπης που ενδιαφέρεται για την κοινωνική ευημερία. Είναι αξίες για τις οποίες η Ευρώπη πολέμησε επί δεκαετίες.

Βεβαίως μερικές ευρωπαϊκές χώρες έπρεπε από καιρό να είναι περισσότερο υπεύθυνες στην οικονομική διαχείριση. Εντούτοις η χρονική στιγμή έχει κρίσιμη σημασία: η μεταρρύθμιση βάσει ενός χρονοδιαγράμματος, το οποίο έχει εξεταστεί προσεκτικά, είναι διαφορετική από τη μεταρρύθμιση που γίνεται βιαστικά. Η Ελλάδα, παρ' όλες τις ευθύνες της, δεν βρισκόταν σε οικονομική κρίση πριν από την παγκόσμια ύφεση του 2008. (Στην πραγματικότητα, η οικονομία της αναπτυσσόταν με 4,6% το 2006 και με 3% το 2007, προτού αρχίσει η συνεχιζόμενη συρρίκνωσή της.)

Η υπόθεση της μεταρρύθμισης, όσο επείγουσα και αν είναι, δεν υπηρετείται σωστά με τη μονομερή επιβολή ξαφνικών και βάναυσων περικοπών σε δημόσιες υπηρεσίες. Η επιβολή αδιακρίτως τέτοιων περικοπών μειώνει τη ζήτηση - είναι μια αντιπαραγωγική στρατηγική, δεδομένης της τεράστιας ανεργίας και του αποδεκατισμού των παραγωγικών επιχειρήσεων εξαιτίας της έλλειψης ζήτησης στην αγορά. Στην Ελλάδα, μία από τις χώρες που έμειναν πίσω επειδή αυξήθηκε η παραγωγικότητα αλλού, η οικονομική τόνωση μέσω της νομισματικής πολιτικής (υποτίμηση νομίσματος) αποκλείστηκε από την ύπαρξη της ΟΝΕ, ενώ το δημοσιονομικό πακέτο που της ζητείται είναι σφόδρα αντιαναπτυξιακό.

Υπάρχουν άφθονα ιστορικά στοιχεία, που δείχνουν ότι το πιο αποτελεσματικό είναι να συνδυάσεις τη μείωση του ελλείμματος με ταχεία οικονομική ανάπτυξη, η οποία δημιουργεί περισσότερο εισόδημα. Τα τεράστια ελλείμματα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εξαφανίστηκαν με ταχεία οικονομική ανάπτυξη και κάτι παρόμοιο συνέβη κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Μπιλ Κλίντον. Η μείωση του ελλείμματος του σουηδικού προϋπολογισμού από το 1994 έως το 1998 πραγματοποιήθηκε παράλληλα με γρήγορη ανάπτυξη. Σε αντίθεση, ζητείται σήμερα από ευρωπαϊκές χώρες να περικόψουν τα ελλείμματά τους ενώ παραμένουν παγιδευμένες σε μηδενική ή σε αρνητική οικονομική ανάπτυξη.

Ασφαλώς εδώ μπορεί να δώσει μαθήματα ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, ο οποίος είχε καταλάβει ότι το κράτος και η αγορά αλληλεξαρτώνται. Ο Κέινς όμως δεν είχε πολλά να πει για την κοινωνική δικαιοσύνη, περιλαμβανομένων των πολιτικών δεσμεύσεων με τις οποίες βγήκε η Ευρώπη από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτές οδήγησαν στη γέννηση του σύγχρονου κράτους πρόνοιας και των εθνικών υπηρεσιών υγείας - όχι για να στηρίξουν μια οικονομία της αγοράς, αλλά για να προστατεύσουν την ανθρώπινη ευημερία.

Ισως η πιο ανησυχητική πλευρά της τρέχουσας αδιαθεσίας της Ευρώπης είναι η αντικατάσταση των δημοκρατικών δεσμεύσεων με οικονομικές υπαγορεύσεις από ηγέτες της ΕΕ και της ΕΚΤ, και έμμεσα από οίκους αξιολόγησης, οι κρίσεις των οποίων έχουν υπάρξει περιβόητα εσφαλμένες.

Με μια συμμετοχική δημόσια συζήτηση θα μπορούσαν να είχαν εντοπιστεί οι κατάλληλες μεταρρυθμίσεις μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα, χωρίς να απειληθούν τα θεμέλια του συστήματος κοινωνικής δικαιοσύνης της Ευρώπης. Σε αντίθεση, οι δραστικές περικοπές σε δημόσιες υπηρεσίες με πολύ λίγη γενική συζήτηση για το κατά πόσον είναι αναγκαίες, αποτελεσματικές ή ισορροπημένες, εξοργίζουν μεγάλο τμήμα του ευρωπαϊκού πληθυσμού και τις εκμεταλλεύονται εξτρεμιστές αμφοτέρων των άκρων.

Η Ευρώπη δεν μπορεί να αναζωογονηθεί χωρίς να ασχοληθεί με δύο τομείς πολιτικής νομιμοποίησης:

Πρώτον, δεν μπορεί να παραδοθεί στις μονομερείς απόψεις - ή στις καλές προθέσεις - ειδικών χωρίς να υπάρξει δημόσια αντιπαράθεση επιχειρημάτων και συγκατάθεση από τους πολίτες της αφού ενημερωθούν. Με δεδομένη την ολοφάνερη περιφρόνηση που επιδεικνύεται προς την κοινή γνώμη, δεν δημιουργεί έκπληξη το ότι στη μία εκλογή μετά την άλλη η κοινή γνώμη δείχνει τη δυσαρέσκειά της καταψηφίζοντας τους απερχομένους.

Δεύτερον, τόσο η δημοκρατία όσο και η ευκαιρία να εκπονηθεί καλή πολιτική υπονομεύονται όταν ηγέτες υπαγορεύουν ατελέσφορες και κατάφωρα άδικες πολιτικές. Η προφανής αποτυχία των εντολών λιτότητας που επιβλήθηκαν μέχρι τώρα έχει υπονομεύσει όχι μόνο τη συμμετοχή των πολιτών, αλλά και τη δυνατότητα να φθάσουμε σε λογική λύση σε εύλογο χρόνο.

Είμαστε ασφαλώς ακόμη μακριά από την «ενωμένη δημοκρατική Ευρώπη», την οποία επιδίωκαν οι πρωτοπόροι της ευρωπαϊκής ενότητας.