Η συνταγή της αποτυχίας

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ

Toυ ΝΙΚΟΥ ΜΩΡΑΪΤΑΚΗ

Λόγω δουλειάς, πέρασα πολλά χρόνια της ζωής μου ταξιδεύοντας σε πάμπολλες τριτοκοσμικές χώρες διαφόρων τυπολογιών, στην Αφρική, την Ασία, τη Λατινική Αμερική, τη Μέση Ανατολή. Ένα από τα ερωτήματα που θα προβληματίσει οποιονδήποτε γνωρίσει τέτοιες χώρες είναι γιατί έχουν μία τόσο θεμελιωδώς άδικη και αποτυχημένη κοινωνία – αποτυχημένη στο επίπεδο των οικονομικών ευκαιριών. Και γιατί αυτό πάει πακέτο πάντα με τη συστημική διαφθορά; Γιατί το ανέχονται, πως ισορροπεί ένα τέτοιο καθεστώς;

Ένα προσφιλές αφήγημα είναι αυτό του δυτικού ιμπεριαλισμού. Ότι δηλαδή οι λαοί αυτοί ήταν  υπόδουλοι των αποικιοκρατών – όπως και πράγματι έγινε – και αυτό το καθεστώς έχει απλά αντικατασταθεί με ένα νέο είδος υποδούλωσης, οικονομικής αυτή τη φορά, όπου οι νέοι αποικιοκράτες είναι δυτικές εταιρίες που λυμάινονται τον φυσικό πλούτο αυτών των χωρών εις βάρος των λαών.

Το αφήγημα αυτό δε λέει κάτι αναληθές. Όντως το πολιτικό και οικονομικό σύστημα πολλών μοντέρνων Αφρικανικών δημοκρατιών είναι απόγονος της αποικιοκρατίας. Ο πλούτος έχει μία τάση να συγκεντρώνεται και να διαιωνίζεται γιατί όποιος τον έχει μπορεί να αγοράσει με αυτόν και την πολιτική και παραγωγική ισχύ που απαιτείται για να τον διατηρήσει. Όμως – σε αντίθεση με την απλοϊκή αντίληψη πολλών για μέρη όπως η Αφρική – ο κόσμος δεν είναι χαζός. Οι Αφρικανοί καταλαβαίνουν πολύ καλά τι παίζεται. Πως λοιπόν ισορροπούν καθεστώτα που αξαθλιώνουν τους ίδιους τους πολίτες τους προκειμένουν να συνεχίσουν να προμηθεύουν τον κόσμο με τους φυσικούς τους πόρους;

Μου εξηγούσε κάποιος φίλος στην Αφρική ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα των οικονομιών τους είναι ο ίδιος ο φυσικός πλούτος τους. Στη χώρα του – όπως και σε πολλές παρόμοιες – οι δασμοί από τις εξαγωγές πρώτων υλών (ξυλεία, μέταλλα, κλπ) είναι αρκετά μεγάλοι ώστε να σηντηρήσουν ένα βασικό κρατικό μηχανισμό και τον στρατό. Άρα ο εκάστοτε κυβερνών, έχει την “πολυτέλεια” να πληρώνει το κράτος, να πληρώνει το στρατό και να στέλνει και ένα χαρτζηλίκι για την πάρτη του στην Ελβετία, χωρίς να είναι αναγκασμένος να δημιουργήσει μία παραγωγική οικονομία. Αρκεί να εισπράττει τους εξαγωγικούς δασμούς και να τα’χει καλά με μερικές δυτικές χώρες που αγοράζουν τους φυσικούς πόρους που εξάγει. Αν ο μπαμπάς σου ήταν πολύ πλούσιος και σου έστελνε 10 χιλιάδες ευρώ το μήνα στο λογαριασμό σου, γιατί να μπεις στον κόπο να σπουδάζεις και να δουλεύεις ώστε ίσως σε 15 χρόνια να φτάσεις να βγάζεις αυτά τα λεφτά; Αυτό είναι που επιτρέπει σε Αφρικανικές οικονομίες να μην καταρρεύσουν παρόλο που δεν δημιουργούν καμία ουσιαστική ανάπτυξη. Και είναι φαύλος κύκλος, γιατί είναι αντικίνητρο στην ανάπτυξη.

Η διαφθορά είναι παράγωγο αυτού του συστήματος. Είναι ο μηχανισμός διανομής πλούτου σε ένα τέτοιο καθεστώς. Επιτρέπει στα άτομα που υποστηρίζουν το καθεστώς να βιοποριστούν εύκολα και άκοπα, ώς αντάλλαγμα για την υποστήριξή τους. Αυτό εξηγεί γιατί σε κάποιες χώρες η διαφθορά είναι συστημικό φαινόμενο ενώ σε κάποιες άλλες όχι. Ένα κράτος που βασίζεται στην παραγωγική ανάπτυξη απαιτεί ένα βαθμό αξιοκρατίας που αναγκαστικά αποβάλλει τη διαφθορά. Ένα κράτος που απλά θέλει να εξαγοράσει μία κρίσιμη μάζα υποστηρικτών, όχι μόνο ανέχεται αλλά προάγει τη διαφθορά. Γιατί ο υποστηρικτής που ζει από τη διαφθορά είναι και πιστός – ξέρει ότι χωρίς αυτή την κυβέρνηση, δεν θα μπορούσε να βγάλει τα ίδια χρήματα από τις δικές του παραγωγικές ικανότητες. Έτσι μάλιστα επιπλέουν οι φελλοί, και καταλήγουν να διοικούν οι πιο ακατάλληλοι.

Έτσι λοιπόν έχουμε μια βασική συνταγή για να φτιάξει κανείς αυτό που λέμε ένα failed state:

 

1. Μία πρόσοδος ικανή να χρηματοδοτήσει τον κρατικό μηχανισμό (π.χ. πετρέλαια, διαμάντια, μέταλλα)
2. Ένας μηχανισμός διανομής της προσόδου στον ελάχιστο αριθμό ανθρώπων που απαιτούνται για να υποστηριχτεί το καθεστώς (διαφθορά)
3. Ένα πολιτικό σύστημα που επιτρέπει στο παραπάνω καθεστώς να διατηρεί την εξουσία (π.χ. θεοκρατία, δικτατορία, οικονομική ολιγαρχία)

Ο πιο απλός τρόπος να εκτελέσεις αυτή τη συνταγή είναι με μία δικτατορία. Αρκεί να ταίζεις ένα στρατό και μια προπαγανδιστική/μηντιακή μηχανή και το σύστημα δουλεύει. Case study Βενεζουέλα. Αν το χρήμα δεν αρκεί για να φάει ο κόσμος και πεθαίνουν της πείνας, θέλει λίγο έξτρα δουλειά στην προπαγάνδα για να τους πείσεις ότι όλα πάνε καλά. Case study Βόρεια Κορέα. Η προπαγάνδα είναι ακόμα πιο αποδοτική αν είναι θρησκευτική. Case study Συρία.

Το κακό με αυτήν την προσέγγιση είναι ότι είναι κάπως ασταθής. Κοιροϊδεύοντας η εξαναγκάζοντας τον κόσμο δεν πας μακριά. Κάποια στιγμή θα μαζευτούν, θα οργανωθούν, θα τα πάρουν στο κρανίο και θα σε στείλουν στο διάολο. Case study Αίγυπτος. H θα σε καθαρίσουν. Case study Ρουμανία.

Γι’αυτό και οι χώρες που αρχίζουν να στηρίζονται περισσότερο στην παραγωγή και λιγότερο στην εξαγωγή πρώτων υλών (π.χ. Ινδία και Κινα) αναγκάζονται να εκδημοκρατιστούν σιγά-σιγά με ελαφρά πηδηματάκια.

Νομίζω αυτό που συνέβη στην Ελλάδα είναι ότι προσπαθήσαμε να οικοδομήσουμε ένα τέτοιο καθεστώς με μία πρόσοδο που δεν έβγαινε από τη γή. Η πρόσοδος που χρηματοδοτούσε τον μηχανισμό ήταν επιδοτήσεις και δανεικά. Και επειδή είμαστε πιο δημοκρατική χώρα, δεν αρκούσε να χρηματοδοτείς το στρατό και 1-2 κανάλια, έπρεπε η διαφθορά να επεκταθεί ώστε να χρηματοδοτεί άμεσα αρκετούς ανθρώπους για την εκλογή αυτοδύναμης κυβέρνησης. Γι’αυτό έχουμε τη διαφθορά που έχουμε, την κρατικοδίαιτη επιχειρηματικότητα και το γιγάντιο δημόσιο. Είναι ένας ιδοφυής συνδυασμός trickle-down economics και λατινοσοβιετικής προσοδοκρατίας που κάνει ένα δημοκρατικό Ευρωπαϊκό κράτος να ισορροπεί όπως ακριβώς ισορροπεί ένα τυπικό τριτοκοσμικό failed state.

Το πρόβλημα είναι ότι η πρόσοδος στέρεψε και το οικοδόμημα καταρρέει. Και ότι η διαφθορά ήταν τόσο διαδεδομένη, οι συνένοχοι ήταν τόσο πολλοί που δεν τίθεται θέμα λαϊκής επανάστασης ενάντια μίας ολιγαρχίας. Και ότι αυτό έγινε τόσο ξαφνικά που δεν προλαβαίνουμε να εκδημοκρατίσουμε το παραγωγικό σύστημα και να ανακτήσουμε την αξιοκρατία σταδιακά. Όταν τα έφαγε ένας δικτάτορας τα πράγματα είναι κάπως απλά. Τον κρεμάς και νομίζεις ότι λύθηκε το πρόβλημα. Όταν τα έφαγε το 50-60% της χώρας ούτε να τους κρεμάσεις μπορείς, ούτε να τους αφήσεις να πεινάσουν. 

Άρα τι κάνεις; Τι κάνουν αυτοί οι 50-60%, που μπορούν να βγάλουν κυβέρνηση; Τι κυβέρνηση θέλουν; Κάποια κυβέρνηση που θα τους πει είτει ότι λεφτά συνεχίζουν να υπάρχουν και το όνειρο δεν τελείωσε, ή ότι θα βρούμε πετρέλεια για να το ξαναζήσουμε.

Πως λύνεται αυτο; Ποιο είναι το case study; Δεν ξέρω. Μπορεί να είμαστε εμείς μόνοι το case study.