Οι πιο µεγάλοι προβοκάτορες

Του ΜΙΧΑΛΗ ΜΗΤΣΟΥ

«Προβοκάτορας είναι εκείνος που προκαλεί αντίδραση παραβιάζοντας την καθεστηκυία τάξη. Είναι σαφές ότι οι µεγάλες πρόοδοι της ανθρωπότητας σηµειώνονται πάντα µε αφετηρία κάποιες προκλήσεις».

Ο ορισµός αυτός ανήκει σ’ έναν καθ’ ύλην αρµόδιο: τον Τιερύ Αρντισσόν, πρώην διαφηµιστή, τηλεοπτικό παραγωγό και συγγραφέα του Λεξικού των προβοκατόρων, που µόλις κυκλοφόρησε στη Γαλλία από τις εκδόσεις Plon. Oπως λέει σε συνέντευξή του στη Μοντ, ο µεγαλύτερος προβοκάτορας της ιστορίας είναι ο Μαρσέλ Ντυσάν, ο πρώτος άνθρωπος που είπε πως «ό,τι κάνω είναι τέχνη αφού είµαι καλλιτέχνης, άρα αυτό το ουρητήριο είναι ένα έργο τέχνης». Υστερα απ’ αυτόν, η σύγχρονη τέχνη δεν είναι πια παρά µια επανάληψη. Η Σούπα Κάµπελ του Γουόρχολ, για παράδειγµα, δεν αποτελεί πρόκληση, αλλά επανάληψη. Αντίθετα, όταν ο Πινοντσέλι πήγε και κατούρησε µέσα στην «Κρήνη» του Ντυσάν, έκανε µια πραγµατικά προκλητική πράξη.

Στο Λεξικό συνυπάρχουν άνθρωποι που η πρόκληση ήταν γι’ αυτούς επάγγελµα και άνθρωποι που µε τις πράξεις τους ή µε τα δηµιουργήµατά τους θεωρήθηκαν στην εποχή τους προβοκάτορες. 

Η Σιµόν ντε Μπωβουάρ, για παράδειγµα, τάραξε τα νερά το 1949 µε το Δεύτερο φύλο. Ο Εντουάρ Μανέ µπορεί να µην ήθελε να προκαλέσει ζωγραφίζοντας την Ολυµπία ή το Πρόγευµα στη χλόη, αλλά τα έργα αυτά αντιµετωπίστηκαν τότε ως προκλήσεις, για να αποκτήσουν στη συνέχεια τον χαρακτήρα των κλασικών. Η Κοκό Σανέλ, πάλι, προκάλεσε όταν φόρεσε παντελόνι ή έκοψε τα µαλλιά της κοντά. Οσο για πολιτικούς, µάταια θα τους αναζητήσει κανείς σ’ αυτό το λεξικό. Γιατί όπως λέει ο συγγραφέας, «ο µεγαλύτερος προβοκάτορας ήταν ο Χίτλερ!».

∆εν υπάρχει όµως ο κίνδυνος να γίνει και η πρόκληση θεσµός; Φυσικά, απαντά ο Αρντισσόν. Oταν άρχισε να δουλεύει στην τηλεόραση, πριν από 25 χρόνια, υπήρχε µια «τηλεοπτική γλώσσα» πολύ προσεκτική, πολύ συµβατική. Εκείνος λοιπόν αποφάσισε να προκαλέσει µιλώντας για τα ναρκωτικά, το σεξ ή τα χρήµατα όπως µιλούσε µε τους φίλους του. Το πείραµα πέτυχε, η εκποµπή του είχε µεγάλη θεαµατικότητα, κάποια στιγµή όµως συνειδητοποίησε ότι είχε αρχίσει να κουράζει.  

Σήµερα θεωρεί ότι το πιο προκλητικό είναι να δίνεις τον λόγο σ’ εκείνους που δεν τον έχουν και που δεν µπορούν να παρουσιάσουν τη δική τους αλήθεια. Σε µια νοσοκόµα που εργάζεται σε ένα γηροκοµείο, για παράδειγµα, και αναγκάζεται να δένει τους γέρους στα κρεβάτια τους σαν τα σκυλιά επειδή δεν υπάρχει προσωπικό να τους βοηθήσει. Μια τέτοια αφήγηση είναι πολύ πιο προκλητική και ανατρεπτική από το να προφέρεις µια «κακιά» λέξη.

Και τον ίδιο πώς τον βλέπουν οι νέοι, ως προβοκάτορα ή ως θεσµό; «Πιστεύω πως µε θεωρούν κοντά τους. Εναν παλιόφιλο. Μ’ αρέσει εκείνη η φράση του Ζακ Μπρελ: “Μας χρειάστηκε πολύ ταλέντο για να γεράσουµε χωρίς να γίνουµε ενήλικοι”»..