Κύπρος: τι θα γινόταν, αν;

Tου Θεοδωρου Kουλουμπη (couloumbis@msn.com)

Ομοτιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η ιστορία γενικότερα, και αυτή της Κύπρου πιο συγκεκριμένα, μοιάζει με ένα ημιτελές ψηφιδωτό από το οποίο λείπουν εκατοντάδες ψηφίδες. Παραδοσιακοί ιστορικοί τεκμηριώνουν πιστά τις αφηγήσεις τους στηριζόμενοι σε αρχειακό υλικό (τηλεγραφήματα, αναφορές, οδηγίες και επίσημες εκτιμήσεις διπλωματικών αποστολών) μετά τη δημοσιοποίησή του. Οι πρωταγωνιστές στα γεγονότα, πολιτικοί, στρατιωτικοί, επιχειρηματίες και άλλοι, δικαιολογούν και ωραιοποιούν τις συμπεριφορές τους στα απομνημονεύματά τους. Και τα μέσα ενημέρωσης (Τύπος, ραδιόφωνο και τηλεόραση) παρουσιάζουν και κρίνουν τα γεγονότα, αντικατοπτρίζοντας συνήθως κομματικές, ιδεολογικές και επιχειρηματικές σκοπιμότητες. Η ιστορία συνεχώς εμπλουτίζεται με νέο αρχειακό υλικό, καθώς αυτό αποχαρακτηρίζεται από διάφορες κυβερνήσεις, και η απόσταση του χρόνου χαρίζει στους νεότερους ιστορικούς την πολυτέλεια μιας πιο πλούσιας, πολυδιάστατης και αποστασιοποιημένης αποτίμησης των πραγμάτων. Γενικό συμπέρασμα είναι ότι δεν υπάρχει μία και μόνη καθαρή και αδιαμφισβήτητη αλήθεια και ότι η ιστορία δεν είναι δόγμα.

Ενα κλασικό ερώτημα για τους μελετητές του Κυπριακού είναι:  

Ποιοι και πόσο ευθύνονται για τη ροή και την έκβαση των γεγονότων που κατέληξαν στο φρικτό 1974; Ευθύνονται ηγετικές προσωπικότητες των δύο κοινοτήτων της Κύπρου (π. χ., Μακάριος, Γρίβας, Κληρίδης, Κιουτσούκ, Ντενκτάς και άλλοι), ηγεσίες στις δύο «μητέρες πατρίδες» (π. χ., Παπάγος, Καραμανλής, Γεώργιος και Ανδρέας Παπανδρέου, Παπαδόπουλος, Ιωαννίδης, Ινονού, Ετσεβίτ, Ερμπακάν και άλλοι), πολιτικά υπεύθυνοι της πρώην αποικιακής δύναμης, της Βρετανίας, (π. χ. Τσώρτσιλ, Ηντεν, Φουτ, Κάλαχαν και άλλοι), ή οι εκπρόσωποι της Δυτικής υπερδύναμης (π. χ., Κένεντι, Τζόνσον, Νίξον, Κίσινγκερ και άλλοι); 

Επαιξε σοβαρό ρόλο η Σοβιετική Ενωση στο Κυπριακό (άμεσα, με υποσχέσεις που δεν τηρήθηκαν το 1974, και έμμεσα – με την ηθική της αυτουργία στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο); 

Και πόσο ευθύνονται τα Ηνωμένα Εθνη, ιδίως η Γενική Συνέλευση, που καλλιέργησαν προσδοκίες στην ελληνοκυπριακή πλευρά οι οποίες ποτέ δεν υλοποιήθηκαν;

Απαντήσεις σ’ αυτά και σ’ εκατοντάδες άλλα ερωτήματα συνοψίζονται συνήθως με μια συνολική (αλλά άχρηστη για τους πραγματιστές) ερώτηση... «τι θα γινόταν αν;». 

Τι θα γινόταν αν ο τραγικός εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα είχε αποφευχθεί; 

Τι θα γινόταν αν οι ηγεσίες στην Ελλάδα και την Κύπρο δεν είχαν επιλέξει στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950 να διεξαγάγουν τον ένοπλο αντιαποικιακό αγώνα; 

Τι θα γινόταν αν ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος είχε προσχωρήσει το 1960 στη δυτική σφαίρα επιρροής αντί του Κινήματος των Αδεσμεύτων (ιδίως αν λάβουμε υπόψη ότι οι τρεις εγγυήτριες δυνάμεις –Ελλάδα, Τουρκία και Βρετανία– ανήκαν στο ΝΑΤΟ και είχαν εξασφαλίσει δικαιώματα επέμβασης); 

Τι θα γινόταν αν ο πρόεδρος Μακάριος δεν είχε προτείνει μονομερώς τα «δεκατρία σημεία» τον Δεκέμβριο του 1963 για την δραστική τροποποίηση του κυπριακού Συντάγματος; 

Τι θα γινόταν αν ο πρόεδρος Κένεντι δεν είχε δολοφονηθεί το 1963 και ο παρεμβατικός Λίντον Τζόνσον δεν τον είχε διαδεχθεί, προωθώντας άμεσα διχοτομικά σχέδια τύπου Ατσεσον για την Κύπρο; 

Τι θα γινόταν αν ο πρώην βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν είχαν συγκρουστεί μετωπικά το καλοκαίρι του 1965, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για την επιβολή της δικτατορίας Παπαδόπουλου - Ιωαννίδη; 

Τι θα γινόταν αν το 1973 είχαν προχωρήσει οι διακοινοτικές συνομιλίες στην Κύπρο, κλείνοντας το Κυπριακό και σταματώντας τον κατήφορο που είχαν πάρει οι σχέσεις Μακαρίου και Χούντας των Αθηνών που κατέληξαν στο εγκληματικό πραξικόπημα του Ιωαννίδη, το οποίο άνοιξε διάπλατα την κερκόπορτα της τουρκικής εισβολής και κατοχής;  

Και, βεβαίως, κορυφαία είναι τα ερωτήματα σχετικά με τον ρόλο του Χένρυ Κίσινγκερ: Ηταν η κοσμοθεωρία του για τη χρησιμότητα των «τοπικών/ ελεγχόμενων πολέμων» προς λύση χρόνιων προβλημάτων, αυτή που τον οδήγησε στην απόφαση να μην σταματήσει την αποσταθεροποιητική ενέργεια του Ιωαννίδη εναντίον του Μακαρίου στις 15 Ιουλίου του 1974; Ή, μήπως, το σκάνδαλο Γουοτεργκέιτ και η σχετική ύφεση στις σχέσεις των ΗΠΑ με τη Σοβιετική Ενωση του έδωσαν την ευκαιρία να διευκολύνει (με έμμεση βία) τον διαχωρισμό των δύο κοινοτήτων της Κύπρου ώστε να πετύχει την τελική νατοποίησή της;

Γιορτάζουμε στις μέρες μας τα πενήντα χρόνια μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ευτυχώς, η Μεγαλόνησος είναι σήμερα μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης και τη Ζώνης του Ευρώ. Ευτυχώς, το ελεύθερο τμήμα της απολαμβάνει το καθεστώς μιας σύγχρονης και εδραιωμένης δημοκρατίας. Και, ευτυχώς, η κυπριακή οικονομία συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πιο ανεπτυγμένες του πλανήτη.

Δυστυχώς, όμως, η αποτίμηση δεν μπορεί να μείνει απλά δοξαστική. Τα κατοχικά στρατεύματα της Τουρκίας εξακολουθούν να ελέγχουν το ένα τρίτο της Κύπρου. Και οι διακοινοτικές διαπραγματεύσεις συνεχίζονται με τους γνωστούς αργούς ρυθμούς.

Πάντως, δεν πρέπει να σταθούμε αυστηροί απέναντι στις ηγεσίες του παρελθόντος. Παλαιά λάθη καταλογίζονται εύκολα σήμερα διότι γνωρίζουμε την έκβαση των γεγονότων. Ομως τα λάθη αυτά πρέπει να αντιμετωπίζονται με μια αίσθηση ανοχής. Διότι δεν είχαν οι τότε ηγεσίες την πρότερη γνώση των επιπτώσεων των πράξεών τους. Ελπίδα μας σήμερα είναι ότι η αυτογνωσία θα μας νουθετήσει ώστε να μην επαναλάβουμε παρόμοια λάθη στο μέλλον. Διότι αν τα επαναλάβουμε η ιστορία θα μεταμορφωθεί σε τραγική φάρσα.