«Ζει ο Αρχιμήδης ο Σοφός;»

Του Θ. Π. Τάσιου

Ομότιμου καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.

1 Επειδή (παρά τα περι του αντιθέτου διαφημιζόμενα) δέν νομίζω να ζει ο Μεγαλέξανδρος, είπα μήπως έχομε ελπίδες προς την άλλη πλευρά του φάσματος της μεγαλοφυΐαςπρος τη Διανόηση δηλαδή: Και αφουγκράζομαι (όχι τις γοργόνες πιά, αλλά) τα μεγάλα πουλιά, τους «γερανούς», να ρωτάνε παντού «αν ζεί ο Αρχιμήδης ο Σοφός». Γιατί τους γερανούς; Διοτι, αν πιστέψομε τον Πλούταρχο, ο Αρχιμήδης (κατα την απο θαλάσσης πολιορκία των Συρακουσών απ΄ τους Ρωμαίους) κατασκεύασε εκείνα τα αμυντικά μηχανήματα που βγάζαν τις μπούμες τους έξω απ΄ τα τείχη και «ως στόματα γεράνων» άρπαζαν τα διπλά πλοία των Ρωμαίων και τα τινάζανε στον αέρα: Τα πουλιά δώσαν τ΄ όνομά τους στους πρώτους μηχανικούς γερανούς...

Και η μέν ποιητική παρεκβολή είναι τωρινή βέβαια, η απόδοση όμως στον Αρχιμήδη πλήθους τεχνικών εφευρέσεων είναι παλαιότατη. Μετά τον θάνατό του και μέχρι τη βυζαντινή εποχή, οι συγγραφείς (ευλόγως δέ) απέδιδαν στο πρόσωπο τού Αρχιμήδους μια σειρά απο επιτεύγματα - για τα οποία όμως ο ίδιος δεν μιλάει στα σωζόμενα συγγράμματά του. Για την ιστορία της Τεχνολογίας (και όχι μόνον), αυτό το πρόβλημα πατρότητας έχει μεγάλη σημασία.

2 Στο πρόσφατο συνέδριο «Αρχιμήδης» που διοργανώθηκε στις Συρακούσες (πού καλύτερα;) με την πρωτοβουλία και την οργανωτική αφοσίωση του κ. Σ. Παϊπέτη και του κ. Μ. Ceccarelli, νομίζω οτι αναδείχθηκε η ακόλουθη επιστημονική στάση γι΄ αυτό το ζήτημα πατρότητας. Καταρχήν, ελέγχεται κατα πόσον οι προαπαιτούμενες μαθηματικές και μηχανικές γνώσεις υπήρχαν ήδη πρίν απ΄ τον Αρχιμήδη ή και περιλαμβάνονται στα σωζόμενα έργα του. Το δεύτερο κριτήριο, συγγενές με το πρώτο αλλα πιό τεχνικό: Παίρνομε το σύνολο των διαθέσιμων γνώσεων και τεχνολογιών της εποχής, μαζί και με τα τότε κοινωνικά δεδομένα, και προσπαθούμε να κρίνομε στην πράξη το εφικτόν μιας τέτοιας εφεύρεσης. Το τρίτο κριτήριο πατρότητας είναι η σχετική ομογνωμία των μεταγενέστερων συγγραφέων, ιδίως των παλαιοτέρων. Κι ενα τελευταίο αφορά την (εικαζόμενη, έστω) σχέση του θέματος με τον τίτλο ενος χαμένου συγγράμματος του Αρχιμήδους.

Αυτή η διερευνητική λογική έχει ενδιαφέρουσες συνέπειες. Πρώταπρώτα, συνειδητοποιούμε καλύτερα την υπόδηλη συμμετοχικότητα περισσότερων του ενός προσώπων για την επίτευξη μιας καινοτομίας. Κυρίως όμως στερεί απ΄ τους φανατικούς τη δυνατότητα να αποφαίνονται για το «απεριόριστο εύρος της τεχνολογικής μεγαλοφυΐας του Αρχιμήδους» ή για τα «παραμύθια των δήθεν μηχανικών εφευρέσεών του». Αντιθέτως, μπορούμε τώρα να αναφερόμαστε σε κάθε αποδιδόμενο τέχνημα με εναν ποικίλοντα βαθμό βεβαιότητας για το καθένα. Κατα τούτο διαφέρει η επιστήμη απ΄ τις διακηρύξεις.

3 Τώρα, εάν πεισθούμε οτι η «οικονομική» μας κρίση είναι μόνον η έκδηλη κορυφή μιας πολλαπλότερης ανεπάρκειας, και καταδεχθούμε ως εκ τούτου να δώσουμε μεγαλύτερη σημασία στην ιστορία των ιδεών και των κοινωνικών γεγονότων, τότε νομιμοποιείται κάπως και το ενδιαφέρον μας και για τον Αρχιμήδη και για την κορύφωση της ελληνικής ιστορίας της «ελληνιστικής» περιόδου. Μιας περιόδου όπου μείζονες στόχοι επέβαλαν την άμβλυνση του προτύπου Πόλις-Κράτος, με συνέπεια μέν την μερική αποδυνάμωση της δημοκρατίας, ενώ απ΄ την άλλη μεριά έφεραν διεύρυνση της ευμάρειας (και της ευνομίας ίσως) σε πολύ μεγαλύτερες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου. Οι αυθαιρεσίες των διαδόχων εκείνην τη μεταβατική περίοδο εθόλωναν την εικόνα, η κοσμοπολιτική όμως μεταβολή ήταν παρα ταύτα σαφής: Καί στον καθημερινό βίο, με τους σαφώς «πρακτικότερους» στόχους του, καί στην Επιστήμη και στην Τεχνολογία που βρήκαν τον κολοφώνα τους στην Αλεξάνδρεια. Εκεί όπου «εσπούδασε» και ο Αρχιμήδης. Εκεί όπου θα έστελνε αργότερα για κρίση τις πρωτότυπες αποδείξεις των νέων θεωρημάτων του.

4 Ας ξαναγυρίσομε στον Αρχιμήδη, απογράφοντας διαγωνίως τις πρωτοτυπίες του βίου του. Και, πρώτον, τη μαθηματική του ιδιοφυΐα: Στα έργα του βρίσκονται εν σπέρματι εξελίξεις του μαθηματικού λογισμού που θα παρουσιάζονταν μετά από δυό χιλιάδες χρόνια. Δεύτερη πρωτοτυπία, η επιστημολογική επανάσταση (την οποία περιγράφει λεπτομερώς στον Ερατοσθένη) να αποδεικνύει γεωμετρικά θεωρήματα μέσω διανοητικών μηχανικών αναλόγων- κάτι που θά ΄κανε τα κόκαλα του Πλάτωνος να τρίζουν. Τρίτον, ο Αρχιμήδης ακολουθεί και στεριώνει τη μεγάλη αλεξανδρινή παράδοση της ενότητας «Μαθηματικών- Μηχανικής- Τεχνολογίας» που είχε θεμελιωθεί απ΄ τον Κτησίβιο, στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα: Οι κοινωνικές ανάγκες ήσαν τόσο πιεστικές, ώστε εκείνοι οι Επιστήμονες Μηχανικοί δεν σκέπτονταν να θέσουν τεχνητά σύνορα ανάμεσα στα φυσικομαθηματικά και στην τεχνολογία. Μέσα σ΄ αυτήν την ατμόσφαιρα, καταλαβαίνομε πόσο απομονωμένο και αντιφατικό ακούγεται το πλουταρχικό ιδεολόγημα «ο Αρχιμήδης δεν θεωρούσε άξιον ν΄ ασχολείται με πρακτικά θέματα».

Η τέταρτη πρωτοτυπία του Αρχιμήδους έγκειται στο γεγονός οτι δεν έπεσε στην τυπική παγίδα της σοβαροφάνειας: Στέλνει μια φορά, ως συνήθως, στον Ερατοσθένη μιαν απόδειξη θεωρήματος- εκείνος απαντά πως «ναι, σωστή είναι», κι ο Αρχιμήδης επανέρχεται γελώντας: «επίτηδες σας το έστειλα λανθασμένο, για να ιδώ άν τα κυττάτε»! Φαίνεται όμως οτι η ιστορία τον εκδικήθηκε αργότερα, βάζοντάς τον τάχα να τρέχει ημίγυμνος φωνάζοντας «εύρηκα»- ενώ την απόδειξη του μεγέθους της ανώσεως την είχε πιθανότατα κάνει θεωρητικώς.

Η τελευταία πρωτοτυπία του ήτανε ίσως η τελευτή του- έστω και στα όρια του μύθου: Δέν πήγε να ζητήσει προστασίαν, έτσι πολύτιμος που ήταν για τον Μάρκελλο. Μήπως όμως ζεί;