Η έννοια του "εγώ"

Του ΓΙΩΡΓΟΥ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ

Πώς σχηματίστηκε το Εγώ και το Ατομο; Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Μαρσέλ Μως, η έννοια του Εγώ έλαβε διάφορες μορφές στις κοινωνίες των ανθρώπων ανάλογα με το δικαιικό τους σύστημα, τη θρησκεία, τα έθιμα, τις κοινωνικές δομές και τη νοοτροπία. Ο Μως θεωρεί ότι το Εγώ ως "κατηγορία" είναι πρόσφατη, όμως αντιλαμβάνεται τη λατρεία του Εγώ ως εκτροπή. Το "Πρόσωπο" των Ελλήνων καθώς και η επανάσταση των πληβείων στη Ρώμη θα διαδραματίσουν αποφασιστικό ρόλο στη σύσταση του "πολιτικού προσώπου".

Το δικαίωμα επί του προσώπου γίνεται πλέον καθολικό, εξαιρουμένων των δούλων (res). Αλλά και οι δούλοι, αν και δεν ορίζουν το σώμα τους, έχουν πια ελεύθερη ψυχή, αυτή που τους προσέδωσε ο Χριστιανισμός. Ο τελευταίος θα προδώσει στο "Πρόσωπο" το μεταφυσικό θεμέλιο που του έλειπε. Αλλά αυτό το "Πρόσωπο" -ως ατομική προσωπικότητα και οντότητα- είναι σήμερα, την εποχή του "ανθρώπου-εξάρτημα", ένα ακόμη αιτούμενο.

Σύμφωνα με τους θεολόγους, ο πρώτος σταθμός για μια άλλη αντιμετώπιση του ατόμου είναι η διάκριση των Ελλήνων και των Λατίνων Πατέρων του Χριστιανισμού. "Οι πρώτοι ξεκινούσαν από τα πρόσωπα ή υποστάσεις (ως αυτοί που υφίστανται τα συμβεβηκότα), και κατόπιν αναγνώριζαν την ενότητά τους, ενώ οι δεύτεροι ξεκινούσαν από την ενότητα της φύσεως, για να καταλήξουν στα πρόσωπα".

Ο Απολλινάριος ξεκινάει από την ιδέα ότι στον άνθρωπο "η αρχή της ενέργειας είναι το Εμείς, το ύψιστο κομμάτι του είναι, το υπέρ την ψυχή και το σώμα". Γενικά, στους Ελληνες Πατέρες το πρωταρχικό είναι η συλλογική μοίρα της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η προτεραιότητα οδήγησε τον Χριστιανισμό κατά τον 4ο αιώνα να στραφεί εναντίον της δουλείας.

Αυτό είναι και το σημείο ρήξης του Χριστιανισμού της Ανατολής με τον Χριστιανισμό της Δύσης και δη τον προτεστανισμό, που δικαίωνε τη δουλεία μέσω μιας συγκεκριμένης ερμηνείας της Βίβλου. Αλλά η εμφάνιση στην ιστορία του σύγχρονου δυτικού Εγώ γίνεται με τις "Εξομολογήσεις" του Αγίου Αυγουστίνου: "Τι είμαι λοιπόν, Θεέ μου;... Μια ζωή πολύτροπη, πολύμορφη, απίστευτα τεράστια"!

Είχε προηγηθεί η "ανακάλυψη" των Στωικών και του Πλωτίνου. Σε μία άλλη κατεύθυνση, όμως, ο Μως αποδίδει τη γένεση του Εγώ στα αιρετικά κινήματα του 17ου και 18ου αιώνα (Πουριτανοί, Μοραβοί αδελφοί, Βεσλεϊανοί, Ευσεβιστές), και στη διαμόρφωση της πολιτικής και φιλοσοφικής σκέψης που έθεσε τα ζητήματα της ατομικής ελευθερίας και της ατομικής συνείδησης.

Για τον Μως και για πολλούς άλλους, το Εγώ είναι μια "κατηγορία" που "φτιάξαμε εμείς, μόνο για μας"!

 Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην "ΒΡΑΔΥΝΗ"